12th PM Shri 64 page
12th PM Shri 64 page
jmwq: bwrHvIN
ivSw: lwzmI pMjwbI
pRSn-p`qr dI rUp-ryKw
smW: 3 GMty AMk: 80
not: 1. pRSn-p`qr dy ku`l 10 pRSn hoxgy[
2. swry pRSn zrUrI hoxgy[
3. vsqUinST pRSn dy cwr Bwg (a), (A), (e) Aqy (s) hoxgy[ hryk Bwg iv`c pMj pRSn
hoxgy[ hryk pRSn ie`k AMk dw hovygw[
Bwg (a): ies iv`c ie`k-do SbdW iv`c au~qr ilKx vwLy 5 pRSn hoxgy[ do pRSn pMjwbI s`iBAwcwr
dI jwx-pCwx, ie`k-ie`k pRSn kivqw Aqy khwxI iv`coN, ie`k pRSn AKwauqW iv`coN hovygw[ pMjwbI
s`iBAwcwr dI jwx-pCwx nwL sMbMiDq pRSn pwT-smgrI AwDwirq hoxgy[ kivqw nwL sMbMiDq pRSn
iv`c kivqw dw nW/kvI dw nW pu`iCAw jwvygw[ khwxIAW iv`coN pu`iCAw jwx vwLw pRSn pwqrW nwL
sMbMiDq hovygw[ AKwauqW nwL sMbMiDq pRSn AKwauq dI vrqoN-siQqI bwry hovg
y w[
Bwg (A): ies iv`c bhu-coxvyN au~qrW vwLy 5 pRSn hoxgy[ do pRSn pMjwbI s`iBAwcwr dI jwx-pCwx,
ie`k pRSn khwxI iv`coN, do pRSn AKwauqW iv`coN hoxgy[ pMjwbI s`iBAwcwr dI jwx-pCwx nwL sMbMiDq
ie`k pRSn lyK dw nW/lyKk dw nW bwry Aqy ie`k pRSn pwT-smgrI AwDwirq hovygw[ khwxIAW iv`coN
pu`iCAw jwx vwLw pRSn pwqrW nwL sMbMiDq hovygw[ AKwauqW nwL sMbMiDq pRSn AKwauqW dI vrqoN-
siQqI bwry jW AKwauq pUrI krn nwL sMbMiDq hoxgy[
Bwg (e): ies iv`c kQn dy TIk jW Zlq hox bwry 5 pRSn hoxgy[ do pRSn pMjwbI s`iBAwcwr dI
jwx-pCwx, ie`k pRSn khwxI iv`coN, do pRSn AKwauqW iv`coN hoxgy[ pMjwbI s`iBAwcwr dI jwx-pCwx
nwL sMbMiDq pRSn pwT-smgrI AwDwirq hoxgy[ khwxIAW iv`coN pu`iCAw jwx vwLw pRSn khwxI dy
nW/khwxIkwr dy nW jW kQw-smgrI nwL sMbMiDq hovygw[ AKwauqW nwL sMbMiDq pRSn AKwauqW dI
vrqoN/siQqI bwry hoxgy[
Bwg (s): ies iv`c Swml 5 pRSnW iv`c ^wlI QWvW Brn leI ikhw jwvygw[ do pRSn pMjwbI s`iBAwcwr
dI jwx-pCwx, do pRSn kivqw iv`coN, ie`k pRSn AKwauqW iv`coN hovygw[ pMjwbI s`iBAwcwr dI jwx-
pCwx nwL sMbMiDq pRSn pwT-smgrI AwDwirq hoxgy[ kivqw nwL sMbMiDq pRSnW iv`c kwiv-sqrW
pUrIAW krn leI Aqy AKwauqW nwL sMbMiDq pRSn iv`c AKwauq pUrI krn leI ikhw jwvygw[
ieh vsqUinST pRSn borf v`loN ivSy dI inrDwirq pwT-pusqk iv`coN luVINdy Anupwq Anuswr hoxgy[
hr ividAwrQI dI ie`Cw huMdI hY ik auh pyprW iv`c v`D qoN v`D nMbr pRwpq kry[ aus nUM pyprW dy
idnW iv`c Aw ky ieh smJ nhIN AwauNdI ik iks pRSn leI ikMnw smW id`qw jwvy? pyprW iv`c G`t smW
rihx kwrn Aksr ividAwrQI Gbrwaux l`gdy hn[ keI vwr auh G`t AMkW vwLy pRSnW nUM vDyry smW
pVHdy rihMdy hn Aqy auh pRSn Cu`t jWdy hn ijnHW nUM G`t smW dy ky cMgy nMbr AswnI nwL pRwpq kIqy
jw skdy hn[ audwhrn vjoN, quhwfI pwT-pusqk iv`c isr& 60 AKwauqW drj hn, dUjy pwsy 16 nMbr
dw pypr AKwauqW iv`coN Awvygw[ igxqI dy mukwbly AMk bhuq izAwdw hn, ies leI G`t imhnq krky
vI AsIN v`D AMk pRwpq krn iv`c kwmXwb ho skdy hW[
hr ividAwrQI dI pVHn smrQw, pVHn dI Awdq Aqy aus dw suBwA v`Krw-
v`Krw huMdw hY[ ie`QoN q`k ik hryk ividAwrQI ny Awpxw-Awpxw tIcw vI v`Krw imiQAw huMdw hY[ hyTW
id`qI geI swrnI iv`c v`K-v`K BwgW/pwT-iviSAW dI AMk-vMf Aqy pwT-pusqk iv`c drj auhnW dI
igxqI nUM qulnwieAw igAw hY[ qusIN Awpxy tIcy Anuswr smW-swrnI inrDwirq krn leI ies dI
shwieqw lY skdy ho[
lVI ivSw-vsqU vsqUinST pu`Cy jwx vwLy ku`l pwT-pusqk iv`c drj
nM. pRSnW dy AMk is`Dy pRSnW dy AMk igxqI
AMk
1. pMjwbI 2+2+2+2 3¿2=6 (pYrw) 26 8 lyK
s`iBAwcwr nwL = 8 AMk 4¿3=12 (pRSn)
sMbMiDq lyK
2. kwr-ivhwr dy ---- 2+4+1=7 07 7+11 = 18 p`qr
p`qr
3. sMKyp rcnw ---- 4+1=5 05 13+12 = 25 pYry
vsqUinST pRSnW iv`c kivqw dw nW/kvI dw nW, lyK dw nW/lyKk dw nW Aqy khwxIAW iv`coN
pwqr Aqy pwqrW nwL sMbMiDq pRSn pu`Cy jwxy hn[ ies leI hyTW id`qIAW iqMn swrnIAW nUM ividAwrQI
cMgI qrHW Xwd kr lYx[
AMimRqw pRIqm
7. vwrs Swh
hirBjn isMG
8. myrw bcpn
surjIq pwqr
10. AYvyN nw bu`qW ’qy folHI jw pwxI
3. pwqrW dy nW:
• irgvYidk kwl iv`c pMjwb nUM ‘spq-isMDU’ dy nW nwL jwixAw jWdw irhw hY[
• mhWBwrq dy Xu`g iv`c pMjwb nUM ‘pMc-nd’ dy nW nwL jwixAw igAw[
• Ajokw rwjnIiqk pMjwb s`iBAwcwirk pMjwb dy mukwbly ie`k sIimq Kyqr hY[
• m`D-kwl iv`c pMjwb ieslwimk sMsikRqI dw bhuq v`fw Kyqr irhw hY[
• ieslwimk sU&I-sMqW ny pMjwbI s`iBAwcwr iv`c BwrqI Aqy ieslwmI rMg dw sumyl sQwipq kIqw[
• is`K gurU swihbwn ny pMjwbI s`iBAwcwr ƒ ‘inroeI mwnvvwdI’ soc pRdwn krky nvW rUp id`qw[
• pMjwbI s`iBAwcwr dw s&r s`q dirAwvW qoN pMj Aqy hux rwjnIiqk qOr au~pr pMj qoN FweI dirAwvW
dw s&r hY[
• s`iBAwcwr iv`c qbdIlI Awauxw ie`k Atl scweI hY, ies leI pMjwbI s`iBAwcwr iv`c vI bhuq
swrIAW qbdIlIAW vyKx nUM imLdIAW hn[
• pMjwbI cir`qr iv`c, mylw bIj rUp iv`c smwieAw hoieAw hY[
• ij`Qy cwr-Cy pMjwbI juV jwx, auh qurdw-iPrdw mylw bx jWdw hY[
• pMjwb dy bhuqy myly mOsmW, ru`qW Aqy iqauhwrW nwL sMbMiDq hn[
• ru`qW iv`coN sB qoN im`TI ru`q bsMq dI hY[
• purwx-kQwvW Anuswr DrqI SySnwg dy PMnHW au~pr KVHI hY[
• Awid mnu`K dw ivSvws sI ik SySnwg BoieM dI auqpwidkqw au~qy vI Asr pwauNdw hY[
• KyqW dy nyVy l`gx vwLy myilAW iv`c nwg pUjw kIqI jWdI sI, iehnW myilAW ƒ ‘nwg-mwhw’ ikhw
jWdw sI[
• Cpwr dw mylw: BwdroN sudI cOdW ƒ izlHw luiDAwxw dy ipMf Cpwr ivKy l`gdw hY[ ies iv`c
gu`gy dy BgqW qoN ibnW Awm lok vI Swml huMdy hn[ hux ies myly dw cir`qr lOikk ho igAw
hY[
2. dyvI mwqw dy myly: dyvI mwqw ƒ piqAwaux leI l`gdy hn[ jvwlw jI, icMqpurnI, nYxwdyvI
Aqy mnsw dyvI dy AsQwnW au~pr cyqr Aqy A`sU mhIinAW iv`c nrwiqAW dy idnW iv`c dyvI
mwqw dy myly l`gdy hn[
• jrg dw mylw: cyqr mhIny dy pihly mMglvwr izlHw luiDAwxw dy jrg ipMf iv`c sIqlw
dyvI ƒ piqAwaux leI ieh mylw l`gdw hY[ ies myly iv`c mwqw ƒ byhy gulguly Byt kIqy
jWdy hn[ ies krky ies ƒ ‘bihVIey dw mylw’ vI ikhw jWdw hY[ sIqlw dyvI dy vwhn
Koqy ƒ pUijAw jWdw hY Aqy aus ƒ gulguly qy Coly Byt kIqy jWdy hn[
3. pIrW-&kIrW dI SrDw iv`c myly: ^wngwhW, hujirAW qy qkIAW au~pr pIrW-&kIrW dI SrDw
iv`c myly l`gdy hn[
• jgrwvW dI roSnI: hr swl 14 qoN 16 P`gx q`k luiDAwxw izlHy dy jgrwvW ivKy sU&I
&kIr Abdu`l kwdr ijlwnI dI kbr au~pr ieh mylw l`gdw hY[ kbr au~pr AnykW icrwZ
bwLy jWdy hn ijs krky ies myly dw nW ‘roSnI’ pY igAw[
4. gurU swihb dI ismrqI iv`c myly: pMjwb iv`c gurU swihbwn dy pwvn-sQwnW au~qy myly l`gdy
rihMdy hn[
• mukqsr dw mylw: ieh mylw mwGI vwLy idn cwLI isMGW dI Xwd iv`c mukqsr ivKy l`gdw
hY[ gurU jI ny iehnW isMGW duAwrw id`qw bydwvw pwV id`qw sI Aqy ShId isMGW ƒ ‘mukqy’'
kih ky snmwinAw[ ies krky hI ies QW dw nW iKdrwxy qoN mukqsr pY igAw[
• AnMdpur swihb dw holw-mh`lw: hoolI qoN Agly idn cyq vdI pihlI ƒ AnMdpur swihb
iv`c kysgVH dy sQwn au~qy mylw l`gdw hY, ijs ƒ ‘holw-mh`lw’ kihMdy hn[
• qrn qwrn dI m`isAw: BwdoN dI m`isAw ƒ BwrI mylw qrn qwrn ivKy l`gdw hY[
• pMjwb dy iqauhwr:
pMjwb iv`c cMn dIAW iqQW nwL sMbMiDq purb iekwdSI, pUrnmwsI, m`isAw Aqy sMgrWd KUh dIAW
itMfW vWg gyVy pey rihMdy hn[ pMjwb iv`c iqauhwr lgwqwr c`ldy rihMdy hn[
pUrnmwsI ƒ r`KVI
pMjwb dy rsm-irvwj
• rsm-irvwj BweIcwirk jIvW dy mnW dIAW s`DrW qy jzibAW dI qrjmwnI krdy hn[
• jnm, ivAwh-SwdI Aqy mrn jIvn-nwtk dIAW iqMn JwkIAW hn[
• jIvn-nwtk dIAW iqMny JwkIAW dy rMg-mMc swfy GrW dy ivhVy huMdy hn[
• muFlw mnu`K dYvI qwkqW qoN bhuq frdw sI[
• mnUM ny jIvn nUM cwr BwgW iv`c vMifAw hY: bRhmcrj, igRsq, bwnpRsQ, sinAws
• AgnI cwnx dw icMnH hY[
• pwxI S`uDqw dw icMnH hY[
• Kyf-rucIAW b`cy dy srIirk, mwnisk Aqy boiDk ivkws dIAW sUck hn[
• KyfW mnu`K AMdr hwr nUM iKVy m`Qy svIkwrn dI SkqI pYdw krdIAW hn[
• lok-KyfW dy inXm krVy nhIN huMdy[
• pu`gx leI v`K-v`K rIqW hn- CMd aucwrn rwhIN (eINgx-mINgx qLI-qlINgx), h`Q hvw iv`c
auCwL ky pu`Ty-is`Dy krky pùigAw jWdw hY[
• tolIAW bxw ky KyfIAW jWdIAW KyfW iv`c ‘AwVI miV`kxw’ rwhIN tolIAW dI vMf kIqI jWdI hY[
• pu`gx Aqy AwVI miV`kx smyN Kyf-gIqW dw pRXog huMdw hY[
• lok-KyfW iv`c BweIcwirk sWJ vyKx nUM imLdI hY; koeI jwq-pwq nhIN, koeI aUc-nIc nhIN,
AmIrI-ZrIbI dw pwVw nhIN[
• jdoN koeI kwmw-SRyxI lMmw smW lgwqwr ie`ko kMm krdI rhI qW aus SRyxI nUM ik`qy dy nW nwL hI
jwixAw jwx l`gw; ijvyN: lohy dw kMm krn vwiLAW nUM ‘luhwr’ dw nW dy id`qw igAw[
• lok-ik`qw Aqy lok-DMdw dy ArQW iv`c mwmUlI ijhw &rk hY[ DMdy iv`c Dn pRwpqI nUM pihl
id`qI jWdI hY, ies iv`c ikrq dw inrmwx zrUrI nhIN huMdw; ijvyN: vpwr, SwhUkwrI[
• pMjwbI s`iBAwcwr iv`c ‘ik`qy’ dy mukwbly ‘DMdy’ nUM G`t siqkwr nwL vyiKAw jWdw hY[
• lok-ik`qy dI ivSySqw ieh hY ik auh s`iBAwcwr Aqy rihql dIAW loVW dI pUrqI krdw hY[
• luhwr/qrKwx KyqI dy ik`qy leI g`fw, suhwgw, hL, pMjwLI, rMbw, khI, dwqrI Awid bxwauNdy
rhy hn[
• GrylU vrqoN leI qrKwx mMjI, pIVHI, crKw, sMdUk, Gotxw, cklw-vylxw Awid bxwauNdw irhw
hY[
• kMnW iv`c pwey jwx vwLy znwnw gihixAW iv`c vwLIAW, kWty, ip`pL-p`qIAW, FyfU, Jumky, buMdy,
rylW, fMfIAW Awid izkrXog hn[
• n`k iv`c pwey jwx vwLy znwnw gihixAW iv`c n`Q, bulwk, lONg, qIlHI, bysr, nu`krw Awid
pRmu`K hn[
• iesqrIAW dI vIxI ’qy pwey jwx vwLy gihixAW iv`c goKVU, prIbMd, cUVIAW, kMgx, phuMcI,
bWkW, klIry Awid pRmu`K hn[
• auNgLW ’qy pihny jwx vwLy gihxy muMdrI, Cwp, klIcVI, AwrsI Awid hn[
• lok-ik`qy kwrIgr dI ivSyS muhwrq sdkw aus dI v`KrI pCwx sQwipq krdy sn[
• lok-klw Awid-mwnv qoN hI mnu`K dI mwnisk iqRpqI dw swDn rhI hY[
• srlqw Aqy swdgI lok-klw dy ivSyS gux hn[
• pMjwb dI lok-klw sdw hI sMvydnSIl, swdI Aqy mwnvI mu`lW vwLI rhI hY[
• lok-klw Aqy swSqrI klw iv`c v`fw AMqr iehI hY ik lok-klw dy inXm lckIly huMdy hn
jdoNik swSqrI klw b`JvyN inXmW vwLI huMdI hY[
• PulkwrI dI kFweI rMgweI kIqy K`dr dy k`pVy au~pr bUtIAW dy nmUny vjoN kIqI jWdI hY[
• nIly rMg dy K`dr ’qy pILy jW lwl rMg dy Dwgy nwL kIqI kFweI nUM nIlk AwKdy hn[
• Cmws PulkwrI dI kFweI SISy dy tukVy lw ky kIqI jWdI sI[
• drIAW A`fy bxw ky Aqy KysIAW K`fI ’qy buxIAW jWdIAW hn[
• p`KIAW dI nmUnydwr buxqI, JoiLAW Aqy rumwlW ’qy kIqI kFweI vI pMjwb dIAW lok-klwvW
dI izkrXog vMngI hY[
• pMjwb dIAW lok-klwvW iv`c sWJI Aqy AhoeI dIAW mUrqIAW bxwaux dI vI ivSyS mh`qqw
hY[
pMjwb dy lok-nwc
• lok-nwc isr& mnorMjn dw swDn nhIN sgoN ies iv`c iksy iK`qy dy lokW dI smwijk,
s`iBAwcwirk, nYiqk, Dwrimk, rwjsI Aqy ieiqhwisk jIvn-qor dIAW prqW mOjUd huMdIAW
hn[
• pMjwb iv`c pMj hzwr pUrv eIsvI qoN lok-nwc n`cx dI prMprw dy pRmwx imLdy hn[
• pMjwb dy lok-nwcW dw vrgIkrn do p`DrW ’qy kIqw jWdw hY- iesqrIAW dy lok-nwc Aqy
mrdwvyN lok-nwc[
• iesqrIAW dy lok-nwcW iv`c ig`Dw, sMmI, ik`klI, hu`ly-hulwry pRmu`K rUp iv`c Swml hn[
• ig`Dw qwlI nwc hY[ qwVI dw vhwA bolIAW Aqy t`ipAW dy nwL-nwL c`ldw hY[
• pMjwbxW Awpxy hr pRkwr dy kwr-ivhwr iv`coN ig`Dy vwsqy mOky isrj lYNdIAW hn[
• sMmI lok-nwc dIAW mudrwvW ig`Dy dIAW mudrwvW qoN iBMn huMdIAW hn[
• sMmI lok-nwc vDyry krky bwhW dy ihloirAW au~qy AwDwirq hY[
• JMUmr dy AMiqm pVwA q`k kuJ hI ncwr n`cdy rih jWdy hn[
• lu`fI nIm-phwVI Aqy nwL l`gdy mYdwnI ielwikAW iv`c pRcilq irhw hY[
• lck Aqy msqI BrpUr AdwvW vwLy ies srl nwc nUM iesqrIAW dw lok-nwc vI smJ
ilAw jWdw hY[
• lu`fI mUl rUp iv`c ij`q jW ^uSI dw nwc hY[
• mwlvw BU-KMf iv`c mrdW dw ig`Dw pRcilq irhw hY[ ies nUM ‘cobrW dw ig`Dw’ jW ‘mlv`eIAW
dw ig`Dw’ vI AwiKAw jWdw hY[
• rUp p`KoN nklW do iksm dIAW huMdIAW hn- in`kIAW nklW Aqy lMmIAW nklW[
• in`kIAW nklW nUM do hI klwkwr Kyfdy hn- ie`k dy h`Q iv`c cmotw huMdw hY Aqy dUjy dy h`Q
iv`c qblw[
• rMgw SbdW dw mihl auswrdw hY Aqy ibglw l`q mwr ky Fwh idMdw hY[
• rMgw lMmIAW nklW dw inrdySk vI huMdw hY[
• drSkW duAwrw AdwkwrW nUM id`qy pYisAW nUM ‘vyl’ ikhw jWdw hY[
• mMc dy p`K qoN nklW smUihk Aqy Ku`lHy cir`qr dIAW DwrnI hn[
• nklW iv`c isr& sMkyiqk Aqy luVINdI smgrI hI vrqI jWdI hY[
• nklW Kyfx leI iqMn pRkwr dw ipV vriqAw jWdw hY- G`grI, qIr kmwnI Aqy dr^q vwLw
QVHw[
• pMjwbI s`iBAwcwr Anuswr nklW iqMn smyN KyfIAW jWdIAW hn- muMfy dy jnm, muMfy dy ivAwh
Aqy myly-iqauhwr smyN[
• AwDuink qknwlojI dy Xu`g iv`c vI lok bVI idlcspI nwL nklW nUM dyKdy hn[
• jgIrdwrI pRbMD iv`c AOrq nUM pYr dI ju`qI smiJAw jWdw sI[
• bzwr iv`c ivdySI k`pVy rvwieqI pihrwvy dy mukwbly ssqy imL rhy hn[
• pMjwbI s`iBAwcwr iv`c ipCly kuJ dhwikAW qoN Kwx-pIx iv`c bhuq qbdIlI AweI hY[
• pMjwb iv`c mws pkwaux dy bhuqy qrIky muZlW nwL hI Awey sn[
• rsgu`lw bMgwl qoN pMjwb iv`c AwieAw hY Aqy Foklw gujrwq qoN[
• Srwb Aqy nSy dI vD rhI vrqoN pMjwbI s`iBAwcwr au~pr v`fw D`bw hY[
• pMjwb iv`c ipMfW dI bjwey SihrW iv`c v`sx dw ruJwn viDAw hY[
• swnUM sWJy pirvwrW Aqy joVw-pirvwrW dy ivckwrlw rUp isrjx dI loV hY[ mwqw-ipqw nUM Gr
iv`c nwL r`K ky Aijhw krnw sMBv hY[
• ivdySI BwSw dI vrqoN b`icAW nUM pMjwbI s`iBAwcwr qoN dUr kr rhI hY[
• pMjwbI gIqW Aqy i&lmW iv`c ‘j`t’ Sbd dI vrqoN bhuq vD geI hY Aqy aus nUM ihMsk Aqy SrwbI
dy rUp iv`c icqirAw igAw hY[
• hr pMjwbI nUM Awpxy s`iBAwcwr au~pr AiBmwn nhIN sgoN mwx krnw cwhIdw hY[
• ikrq krnw Aqy vMf Ckx dy nwL sbr, sMqoK Aqy sihjqw nUM Apxwaux dI loV hY[
vsqUinST pRSn
5. ‘pMjwb dIAW lok-KyfW’ pwT dy AwDwr ’qy d`so muMfy Aqy kuVIAW isAwL dI ru`q iv`c ikhVI
Kyf Kyfdy hn?
(a) s`kr iB`jI (A) pIl-plINGx
6. ivAwh iv`c PyirAW smyN lwVI isr au~pr ikhVI PulkwrI lYNdI sI?
8. fw. rwijMdrpwl isMG brwV dw ikhVw lyK quhwfI pwT-pusqk iv`c drj hY?
10. dweI jW vwrI leI pu`gx smyN gwey jWdy gIqW dw rUp kI huMdw hY?
11. iks p`K qoN nklW smUihk Aqy Ku`lHy cir`qr dIAW DwrnI hn?
18. hyT iliKAW iv`coN ‘nIlI’ khwxI nwL sMbMiDq pwqr ikhVw hY?
(a) inrMjx isMG (A) gvwlw
20. ‘hmySW AwsvMd rihx dw aupdyS’ dyx leI ikhVI AKwauq FukvIN hY?
(a) mn jIqY jgu jIqu (A) iF`f BirAw kMm sirAw
25. ‘sWJ hmySW brwbr dI iDr nwL r`Kx’ dI nsIhq dyx leI ikhVI AKwauq FukvIN hY?
(a) qOVI au~bLygI qW Awpxy hI kMFy swVygI
(A) fwFy nwL iBAwLI, auh mMgy ih`sw auh k`Fy gwLI
(e) ihMg l`gy nw PtkVI, rMg coKw Awvy
(s) bygwnw mihl vyK ky AwpxI ku`lI nhIN FwhIdI
26. hyT iliKAW iv`coN ikhVI vsq qrKwx iqAwr nhIN krdw?
(a) pMGUVw (A) cklw-vylxw
(e) m`t (s) cONkI
27. ikhVw gihxw grdn duAwLy nhIN pihinAw jWdw?
(a) m`KI (A) iCMg-qvIq
(e) dwKW (s) bWkW
28. ikhVw gihxw n`k iv`c pihinAw jWdw hY?
(a) bysr (A) golHW
(e) Folx (s) qR`gw
29. ‘bu`FI mweI’ iks mhIny dI sMgrWd nUM gurdvwry AweI sI?
(a) poh (A) mwG
1.
Bwrq Anykqw iv`c eykqw vwLw mulk hY Bwv Bwrq ie`k Aijhw dys hY ij`Qy iviBMn s`iBAwcwr
pRwpq huMdy hn[ ie`Qy v`K-v`K rwjW dIAW Awpo-AwpxIAW BwSwvW/bolIAW, rihx-sihx, Kwx-pIx,
pihrwvw ie`k-dUsry nwLoN v`Krw imlygw[ ies Anykqw iv`c aup s`iBAwcwirk ivl`KxqwvW dy bwvjUd
BwrqI s`iBAwcwr dI eykqw kwiem hY[ aup siBAwcwr drAsl s`iBAwcwr dw hI ih`sw huMdw hY[ &rk
kyvl eynw hI hY ik ij`Qy s`iBAwcwr dw sMbMD iksy jn-smUh jW smwj nwL huMdw hY, au~Qy aup s`iBAwcwr
aup smUhW jW sQwink iK`iqAW nwL sMbMiDq huMdw hY[ audwhrn dy qOr 'qy jy BwrqI s`iBAwcwr dy sMdrB
iv`c vyiKAw jwvy qW bMgwlI, pMjwbI, gujrwqI jW mrwTI Awid jykr ie`QoN dy aup s`iBAwcwr hn, au~Qy
iehI aup s`iBAwcwr Awpo-Awpxy iK`iqAW ivcly jn-smUhW dy (mUl) s`iBAwcwr vI hn[ hor sOKI qrHW
smJx leI ij`Qy pMjwb rwj dw Awpxw 'pMjwbI s`iBAwcwr' hY, au~Qy ies dy v`K-v`K BUgoilk iK`iqAW:
mwJw, mwlvw, duAwbw Aqy puAwD iv`c ielwkweI ivSySqweIAW Aqy v`KrqwvW kwrn iehI pMjwbI
s`iBAwcwr iv`c kRmvwr mwJI, mlveI, duAwbI Aqy puAwDI aup s`iBAwcwr vjoN jwxy jWdy hn[ ikhw
jw skdw hY ik smwj iv`c ivcridAW v`K-v`K jwqW, ik`iqAW, zubwnW, DrmW Awid nwL sMbMD r`Kx
vwLy smUhW/vrgW dy AwDwr ’qy Apxwey jIvn-FMg aup s`iBAwcwr AKvwauNdy hn[
1. au~pr id`qw igAw pYrw iks lyK nwL sMbMiDq hY Aqy ies dw lyKk kOx hY?
2. s`iBAwcwr Aqy aup s`iBAwcwr iv`c kI AMqr hY?
3. pMjwbI s`iBAwcwr dy aup s`iBAwcwrW dy nW ilKo[
2.
irgvyd dy nwL-nwL pwixnI dw inXmb`D ivAwkrn-gRMQ vI iesy hI DrqI dI rcnw hY[ qkiSlw
mhwn ivSv-ividAwly dI sQwpnw vI pMjwb iv`c hI hoeI[ rmwiex, Bgvq gIqw, sRI gurU gRMQ swihb
Awid mhwn gRMQW dI rcnw vI iesy hI DrqI 'qy hoeI[ ieh vI vrnxXog hY ik ieh sB AwDuink pMjwb
iv`c nhIN rcy gey blik ieh auh smW sI jdoN pMjwb dIAW s`iBAwcwirk Aqy BUgoilk srh`dW Ajoky
rwjnIiqk nkSy ivclIAW h`d-bMdIAW qoN ikDry ivSwl sn[ m`D-kwl iv`c pMjwb ieslwm Drm Aqy
ieslwimk sMsikRqI dw bhuq v`fw Kyqr bixAw irhw ijs dy is`ty vjoN pMjwb dI v`soN dw ie`k bhuq v`fw
ih`sw ieslwm Drm nwL juV igAw[ ieslwimk sU&I-sMqW ny pMjwbI s`iBAwcwr iv`c BwrqI Aqy
1. au~pr id`qw igAw pYrw iks lyK nwL sMbMiDq hY Aqy ies dw lyKk kOx hY?
2. rmwiex, Bgvq gIqw, sRI gurU gRMQ swihb Awid mhwn gRMQW dI rcnw iks DrqI au~pr hoeI?
3. is`K gurU swihbwn dI pMjwbI s`iBAwcwr ƒ kI dyx hY?
3.
mylw ie`ko-ie`k Aijhw iek`T hY ijs iv`c sB lwVy huMdy hn, brwqI koeI vI nhIN[ pMjwbI qW
myly iv`c s`c-mu`c lwVw bixAw iPrdw hY[ aus dw 'in`j' GoVI ciVHAw huMdw hY[ myly dw hr idRS mnmohxw
qy luBwvxw hox dy nwl, s`iBAwcwirk pRiqinDqw vI krdw hY[ pMjwbI hr purb qy myly au~qy koeI nvIN
cIz zrUr ^rIddy hn[ iesy leI hr myly iv`c ie`k BrpUr bzwr au~Br AwauNdw hY ij`Qy Kwx-pIx dIAW
vMn-suvMnIAW cIzW dy nwL in`q vrqoN dw in`k-su`k, cUVIAW, vMgW, hwr-iSMgwr qy iKfOixAW Awid dIAW
dukwnW sjIAW huMdIAW hn[ ielwky dy klwkwr qy iSlpI Awpo-AwpxI klw dIAW suMdr ikRqW myly iv`c
ilAwauNdy hn[
1. au~pr id`qw igAw pYrw iks lyK nwL sMbMiDq hY Aqy ies dw lyKk kOx hY?
2. pMjwbI hr purb qy myly au~pr kI krdy hn?
3. pYry iv`c Awey hyT ilKy SbdW dy ArQ ilKo:
(a) iSlpI (A) ikRq
4.
pMjwbIAW dy idlW iv`c pIrW-&kIrW leI AQwh SrDw BrI peI hY[ kihMdy hn, pIrW- &kIrW
iv`c ie`k kxI huMdI hY ijs dw kuJ AMS auhnW iv`c SrDw r`Kx vwLy murIdW iv`c rc jWdw hY qy sihj
Bwv iv`c hI auhnW dy sB sMkt dUr ho jWdy hn[ ^wngwhW, hujirAW qy qkIAW au~qy l`gdy myly iesy
SrDw dy boDk hn[ ^wngwhW pIrW dIAW kbrW huMdIAW hn ijnHW dy AwLy-duAwLy dr^qW dIAW iJVIAW
bxIAW huMdIAW hn[ ^wngwhW, hujirAW qy qkIAW au~qy l`gdy myly suBwA iv`c BwvyN Dwrimk hn qy pIrW
pRiq Awdr-Bwv qy SrDw pRgtwaux leI, auhnW dy murIdW qy syvkW v`loN SurU kIqy gey pr smyN dy gyV
nwL ieh sWJy myilAW dw rUp Dwrn kr gey Aqy iehnW iv`c sB DrmW dy lok ibnW p`K-pwq dy Swml
1. au~pr id`qw igAw pYrw iks lyK nwL sMbMiDq hY Aqy ies dw lyKk kOx hY?
2. ^wngwh kI huMdI hY?
3. ^wngwhW, hujirAW qy qkIAW au~qy l`gx vwLy myly pMjwbIAW dy sWJy s`iBAwcwr qy Bwvk eykqw dy
pRqIk ikvyN hn?
5.
nrwiqAW iv`c sWJI dyvI dI pUjw kIqI jWdI hY[ pihly nrwqy ƒ gohy iv`c im`tI guMnH ky Gr dI
iksy kMD au~qy sWJI mweI dI mUrqI bxw leI jWdI hY[ mUrqI iv`c klwqimk suMdrqw Brn leI keI
ivDIAW vrqIAW jWdIAW hn[ aus ƒ Pu`lW, kOfIAW qy moqIAW nwL sjwieAw qy gihixAW nwL iSMgwirAw
jWdw hY[ ie`k pwsy cMn cVHdw qy dUjy pwsy sUrj fu`bdw ivKwieAw jWdw hY[ keI GrW iv`c sWJI dyvI
dI mUrqI dI QW kyvl aus dw ic`qr hI aulIikAw jWdw hY[ sWJI dI mUrqI qy ic`qr lok-klw dw sohxw
nmUnw hn qy ies iv`coN lok-pRiqBw pUry jlO iv`c rUpmwn hoeI hY[ sWJI mweI dI pUjw hr roz Swm vyLy
kIqI jWdI hY[ dsihry vwLy idn srGI vyLy sWJI mweI dI mUrqI ƒ iksy toBy jW ndI-nwLy iv`c jl-
pRvwh kr id`qw jWdw hY[
1. au~pr id`qw igAw pYrw iks lyK nwL sMbMiDq hY Aqy ies dw lyKk kOx hY?
2. nrwiqAW dI igxqI ikMnI huMdI hY? nrwiqAW qoN bwAd ikhVw idn AwauNdw hY?
3. pYry iv`c Awey hyT ilKy SbdW dy ArQ spSt kro:
(a) kOfI (A) jlO
6.
pMjwb iv`c Awm qOr 'qy pihlw b`cw hox smyN kuVI ƒ aus dy pyky Byj id`qw jWdw sI[ pyky Byjx
dw kwrn ieh d`isAw jWdw sI ik aus dI mW aus dIAW srIirk loVW qoN shury Gr nwLoN vDyry jwxU huMdI
hY ies leI Awm krky pihly b`cy dw jnm aus dy nwnky Gr huMdw hY[ jxypy dIAW rsmW iv`c jxypy qoN
ip`CoN b`cw qy j`cw ƒ DUP id`qI jWdI sI jW dIvw bwL ky r`iKAw jWdw sI ijhVw ds idn lgwqwr jgdw
rihMdw sI[ muMfw jMimAw hovy qW ipMf dy lwgI Aqy BweIcwry dy hor bMdy vDweIAW lY ky Aw jWdy sn[
1. au~pr id`qw igAw pYrw iks lyK nwL sMbMiDq hY Aqy ies dw lyKk kOx hY?
2. pMjwb iv`c Awm krky pihly b`cy dw jnm aus dy nwnky Gr hox dw kI kwrn hY?
3. pYry iv`c Awey hyT ilKy SbdW dy ArQ d`so:
(a) d`B (A) j`cw
7.
ies qoN ip`CoN v`fw pu`qr Awpxy h`Q iv`c lWbU lY ky s`ijEN K`by ƒ ie`k gyVw ArQI dy duAwLy
k`Fdw hY[ imrqk dy pYrW koL phuMc ky auh icKw ƒ lWbU lw idMdw hY[ A`g l`g jwx 'qy ArQI nwL
Awey swry AwdmI dUr jw ky Klo jWdy hn[ jd icKw jl ky murdy dI KoprI ivKweI dyx l`g jwvy qW
koeI AwdmI ArQI dw ie`k fMfw k`F ky murdy dI KoprI Tkordw hY Aqy hQlw fMfw icKw dy au~proN lwS
dy pYrW qoN pwr su`t idMdw hY[ ies ƒ ‘kpwl-ikirAw’ kihMdy hn[ ‘kpwl-ikirAw’ qoN ip`CoN ArQI nwL
Awey swry bMdy icKw dy bwhr pey bwLn dy qIilHAW ƒ icKw au~qy su`tdy hn Aqy iPr ibnW ipCWh q`kx
qoN vwps qur pYNdy hn[ swry AwdmI iehnW icMnHW rwhIN murdy nwL Awpxy sMbMD qoVdy hn keI vwrI f`kw
qoVdy hn qy keI vwrI kMfw[ keI inMm dI p`qI cbw ky mrn vwLy ƒ Awpxy vwsqy inMmoN kOVw kr idMdy
hn jW A`k dw du`D co ky A`koN kOVw[
1. au~pr id`qw igAw pYrw iks lyK nwL sMbMiDq hY Aqy ies dw lyKk kOx hY?
2. ‘kpwl-ikirAw’ kI hY?
3. murdy nwL sMbMD qoVn ƒ ikhVy icMnHW rwhIN drswieAw igAw hY?
8.
purwqn kwl qoN hI lok-KyfW pyNfU lokW dy mnorMjn dw mu`K swDn rhIAW hn[ ieh hr ipMf dw
ivSyS ih`sw hoieAw krdIAW sn[ iehnW dy ipV ipMf dI jUh iv`c AwQx smyN juiVAw krdy sn[ swry
ipMf dy b`icAW ny rL ky Kyfxw, koeI jwq-pwq nhIN, aUc-nIc nhIN, AmIrI-ZrIbI dw pwVw nhIN[
swry rL ky iehnW dw AnMd mwxdy sn[ BweIcwirk sWJ eynI sI ik swry ipMf ny rL ky iKfwrIAW
dIAW ^urwkW dw pRbMD krnw[ dysI iGE dy pIipAW dy pIpy iKfwrIAW ƒ Kwx ƒ id`qy jWdy sn[ ieh
1. au~pr id`qw igAw pYrw iks lyK nwL sMbMiDq hY Aqy ies dw lyKk kOx hY?
2. purwqn kwl iv`c lok-KyfW dI kI ivSySqw sI?
3. ipMf dy iKfwrI leI au~QoN dy lok kI krdy sn?
9.
'l`ilHAW' dI Kyf ipMfoN bwhr iksy moklI ijhI QW 'qy KyfI jWdI sI[ iKfwrIAW dI igxqI
inSicq nhIN sI huMdI[ ieh bVI PurqI nwL Aqy cukMinAW ho ky KyfI jWdI sI[ swry iKfwrI iqMn-iqMn
cwr-cwr mItr dy &wsly 'qy iqMn-cwr ieMc lMmy, cOVy qy fUMGy toey pu`tdy, ijnHW ƒ l`lHy AwKdy hn[ iehnW
l`ilHAW iv`c auh Awpxy KUMifAW dy bl KVo jWdy[ lIrW dI bxI iK`do ƒ ie`k jxw zor nwL t`lw mwrdw
qy dweI vwLw iK`do ƒ n`s ky PVdw qy nyVy dy iKfwrI dy zor nwL mwrdw[ jykr iksy iKfwrI ƒ iK`do CUh
jWdI qW aus dy isr dweI Aw jWdI qy auh Awpxw KUMfw Aqy l`lHw dweI vwLy ƒ PVw ky dweI idMdw[ ies
Kyf ƒ mGweI r`Kx leI iKfwrI Awpxy l`lHy C`f ky iK`do mgr dOVdy[ jykr dweI vwLw iksy ^wlI l`lHy
iv`c pYr pw dyNdw qW l`lHy vwLy dy isr dweI Aw jWdI qy auh aus dw KUMfw PV ky Kyfx l`g jWdw[ ieh
Kyf vI hux ikDry nhIN KyfI jWdI[
1. au~pr id`qw igAw pYrw iks lyK nwL sMbMiDq hY Aqy ies dw lyKk kOx hY?
2. l`ilHAW dI Kyf leI ikhVI smgrI dI loV pYNdI sI?
3. dweI vwLy dw Cutkwrw ikvyN huMdw hY?
10.
pMjwb dy lok-ik`qy sdIAW qoN pMjwbI s`iBAwcwr Aqy pMjwbI rihql dw Ain`KVvW AMg rhy hn[
ipClI ie`k sdI iv`c smwj dy ivkws Aqy AbwdI dy vDx nwL mnu`KI loVW iv`c bySumwr vwDw hoieAw
1. au~pr id`qw igAw pYrw iks lyK nwL sMbMiDq hY Aqy ies dw lyKk kOx hY?
2. ik`iqAW iv`c mSIn dI vrqoN ny ikhVIAW qbdIlIAW ilAWdIAW hn?
3. pYry iv`c Awey hyT ilKy SbdW dy ArQ ilKo:
(a) bySumwr (A) muhwrq
11.
bwZ-PulkwrI lok-klw qoN ielwvw pMjwb dIAW lok-klwvW iv`c keI hor vMngIAW vI hn ijnHW
iv`c drIAW, nwiLAW, nvwr (numwr) Aqy KysIAW dI buxqI igxIAW jw skdIAW hn[ drIAW Aqy
nvwr iesqrIAW A`fy bxw ky buxdIAW hn Aqy KysIAW K`fI 'qy buxIAW jWdIAW hn[ nwLy, Coty A`fy
'qy kwinAW nwl buxy jWdy hn[ nwiLAW dI buxqI Aqy drIAW dI buxqI iv`c pwey Anyk qrHW dy rMgdwr
nmUny pMjwb dI lok-klw dw AmIr ^zwnw hn[ Ajoky smyN iv`c vDIAW hoeIAW loVW ƒ mu`K r`Kdy hoey
ieh kMm mSInW rwhIN hox l`g pey hn[ pMjwb dIAW lok-klwvW iv`c p`KIAW dI nmUnydwr buxqI,
JoiLAW jW rumwlW Awid 'qy kIqI kFweI vI vrnxXog hY[ gwcxI jW mulqwnI im`tI iv`c kwZz jW g`qw
rLw ky bxwey bohIey, gohty, pMjwb dI lok-klw dw bhuq mh`qvpUrn ih`sw hn[
1. au~pr id`qw igAw pYrw iks lyK nwL sMbMiDq hY Aqy ies dw lyKk kOx hY?
2. drIAW Aqy KysIAW buxn iv`c kI AMqr hY?
12.
ig`Dy dIAW mudrwvW ƒ sIimq nhIN kIqw jw skdw[ mu`K qOr 'qy ieh mudrwvW pYrW dIAW QwpW,
h`QW dIAW qwVIAW, bWhW dy hulwirAW, bu`lHW QwxIN v`K-v`K AvwzW k`F ky, iksy dI nkl (sWg) lw ky,
AwmHo-swmHxy ho ky lVweI dw idRS isrj ky, DrqI 'qy bYT ky srIr ƒ hulwrw dy ky Awid jugqW rwhIN
pyS kIqIAW jWdIAW hn[ hr t`py jW bolI dy aucwr-sMdrB iv`coN nvIN inBwA-pirsiQqI aujwgr huMdI
hY[ ies nvIN pirsiQqI ƒ pyS krn vwsqy nvIN Aqy mOky Anuswr mudrw isrj leI jWdI hY[
1. au~pr id`qw igAw pYrw iks lyK nwL sMbMiDq hY Aqy ies dw lyKk kOx hY?
2. ig`Dy dIAW mudrwvW ƒ sIimq ikauN nhIN kIqw jw skdw?
3. ig`Dy dIAW mu`K mudrwvW ikhVIAW hn?
13.
pRis`D lok-nwc JUMmr p`CmI pMjwb dy sWdl bwr dy lokW dy cwvW-mlHwrW ƒ pRgt krdw hY[
JUm-JUm ky n`cx sdkw ies dw nW JUMmr pY igAw[ rwjsQwn dy GUmr ivclIAW kuJ ivSySqwvW vI ies
iv`c hn[ bwr dy lokW dy eyDrly pMjwb iv`c Aw ky v`sx auprMq ieh lok-nwc vI ie`Dr Aw igAw[
jMgLW iv`c vsyby hox sdkw iehnW lokW dw nW hI 'jWgLI' pY igAw sI[ ies nwc ƒ n`cx smyN ieh
lok smUihk rUp iv`c iksy Ku`lHI QW, Gyry dy Awkwr iv`c Awpxy hrmn-ipAwry lok-gIq 'Foly' dy bolW
rwhIN Fol dI qwn 'qy hI nwc n`cdy rhy hn[ ieh nwc iqMn pVwvW qihq n`icAw jWdw hY ijs ƒ iqMn
qwlW- (a) m`TI qwl (A) qyz qwl (e) bhuq hI qyz qwl dw nW id`qw jWdw hY[ keI ivdvwnW ny iehnW
qwlW ƒ kRmvwr 'JUMmr dI qwl’, ‘cIxw CVnw’ Aqy 'Dmwl' vI AwiKAw hY[ Asl iv`c ies nwc dw
ArMB DImI gqI qoN SurU ho ky qIjy pVwA q`k Aiq qyz Aqy juSIlw ho jWdw hY[ AMiqm pVwA q`k smUh
iv`coN kyvl kuJ-ku ncwr hI n`cdy rih jWdy hn bwkI hwr-hP ky Klo jWdy hn[
1. au~pr id`qw igAw pYrw iks lyK nwL sMbMiDq hY Aqy ies dw lyKk kOx hY?
2. JUMmr dIAW iqMn qwlW ƒ ikhVy nW id`qy gey hn?
3. pYry iv`c Awey hyT ilKy SbdW dy ArQ ilKo:
(a) bwr (A) vsybw
pMjwb iv`c lgwqwr bdldIAW pirsiQqIAW ny ie`QoN dy lok-nwcW iv`c kw&I bdlwA ilAWdw
hY[ pMjwb dy lok-nwc pMjwbIAW dy s`iBAwcwirk kyNdrW ipMfW, ipVW, KyqW, byilAW Awid qoN styj,
i&lmW Aqy tYlIvIzn q`k dy s&r ƒ qYA kr cu`ky hn[ ies pVwA 'qy Aw ky lok-nwc Awpxy pRXojn,
inBwA-pRsMg Aqy ncwrW dy p`Dr 'qy, keI pRkwr dy bdlwA gRihx kr cu`ky hn[ ieh bdlwA mudrwvW
dy sMcwln, gqI dI qIbrqw, nv-isrjk in`jI gIq-muKI bolIAW, styjI zrUrqW, puSwk, hwr-iSMgwr,
swz-sMgIq Aqy ivSyS BWq dI isKlweI Awid dy keI p`KW iv`coN pRgt huMdy hn[ cyqy r`Kx vwLI g`l
ieh hY ik koeI vI bdlwA Awpxy s`iBAwcwirk-ieiqhwisk cOKty iv`c r`K ky auswrU kdr-pRnwLI ƒ
gRihx krn ihq krnw hI auicq hY[ iehnW iv`c ivdySI pRBwv pRiq icqMn hoxw lwzmI hY[ Aijhw sMBv
hox 'qy hI ieh lok-nwc smUh pMjwbIAW dy srb-p`KI s`iBAwcwirk vrqwry dw pRmwixk rUp auGwVn
dy smr`Q hoxgy[
1. au~pr id`qw igAw pYrw iks lyK nwL sMbMiDq hY Aqy ies dw lyKk kOx hY?
2. pMjwb dy lok-nwcW iv`c iks pRkwr dy bdlwA hoey hn[
3. iks qrHW dy bdlwA ƒ auswrU mMinAw jw skdw hY?
15.
nklW mOiKk rUp iv`c hI ausqwdI-SigrdI nwL pIVHI-dr-pIVHI A`gy qurIAW Aw rhIAW hn
prMqU iehnW au~pr Koj krn vwLy kuJ KojwrQIAW ny iehnW ƒ klmbMd vI kIqw hY[ ilKqI rUp iv`c
Aw ky ieh siQr qy inrjIv ho jWdIAW hn ikauNik ieh smyN dy pRsMg iv`c hI ikirAwSIl rihMdIAW
hn[ smW, sQwn Aqy pRsg
M bdlx nwL iehnW dI swrQkqw vI G`t-v`D huMdI rihMdI hY[ mOiKk rUp
iv`c ieh smyN dy vihx iv`c vih ky AqIq iv`c ^qm ho jWdIAW hn Aqy iehnW dI QW nvINAW nklW
lY lYNdIAW hn[ ieh swrw kuJ Awpxy-Awp vwprdw rihMdw hY Aqy mOky Anuswr keI nvINAW nklW vI
isrj leIAW jWdIAW hn[
1. au~pr id`qw igAw pYrw iks lyK nwL sMbMiDq hY Aqy ies dw lyKk kOx hY?
2. nklW dI swrQkqw ikvyN GtdI-vDdI rihMdI hY?
3. nklW ƒ ilKqI rUp dyx nwL kI vwprdw hY?
nklW iv`c drSkW dI vI Aihm BUimkw huMdI hY[ AdwkwrW qy drSkW dw Awps iv`c bVw gUVHw
sMbMD huMdw hY[ drSk jd jIA cwhvy nklW iv`c d^l-AMdwzI kr skdy hn[ jdoN nklIey ipV lwauNdy
hn qW drSk auhnW dy ierd-igrd juVny SurU ho jWdy hn[ nklIey dI sMboDnI SYlI bhu-pswrI huMdI
hY[ auh ie`ko vyLy drSkW ƒ vI sMboiDq huMdw hY Aqy Awpxy swQIAW ƒ vI[ iesy krky nklW iv`c
drSkW dI mwnisk hI nhIN srIirk SmUlIAq vI huMdI hY[ mOky Anuswr drSkW iv`coN b`cw cu`k lYxw,
in`ky muMfy ƒ mKOl, jvwn v`l ieSwrw, Awm ivDI hY[ ies qrHW jd rMgw ibgly ƒ cmotw mwrdw hY qW
ibglw kihMdw hY- 'nw mwr Eey’[ rMgw pu`Cdw hY, ‘ikauN?” ibglw ie`k in`ky muMfy v`l ieSwrw krky
AwKdw hY: 'Awh qyrw Pu`PV vyNhdw eI[' jdoN in`ky muMfy ƒ Pu`PV ikhw jWdw hY qW swry h`sdy hn[
1. au~pr id`qw igAw pYrw iks lyK nwL sMbMiDq hY Aqy ies dw lyKk kOx hY?
2. nklIey dI sMboDnI SYlI bhu-pswrI ikvyN huMdI hY?
3. nklW iv`c drSkW dI SmUlIAq iks pRkwr dI huMdI hY[
17.
mMc dy p`K qoN nklW smUihk qy Ku`lHy cir`qr dIAW DwrnI hn[ iehnW dI pySkwrI Ku`lHy AKwVy
iv`c lokW leI huMdI hY[ ies iv`c isr& sMkyiqk qy luVINdI smgrI hI vrqI jWdI hY, ijvyN; cmotw qy
Cotw ijhw qblw ijs ƒ K`by h`Q iv`c PiVAw jWdw hY[ bwkI kMm ieSwirAW nwL hI swr ilAw jWdw
hY[ ie`ko AwdmI ibnW bsqr bdilAW isr 'qy sw&w r`K ky kuVI bx jWdw hY qy iPr auhI sw&w isr 'qy
bMn ky ipE jW ivcolw bx jWdw hY[ ie`k vwr bolx nwL hI idRS bdl jWdw hY[ koeI nvIN sjwvt dw
AfMbr rcx dI loV nhIN pYNdI[ drSk ies ƒ sihjy hI smJ lYNdy hn[ Adwkwr AwpxI klw dy jOhr
ivKw ky drSkW ƒ kIldw hY nwik roSnIAW, vsqW qy hor bxwautI qknIkW rwhIN[
1. au~pr id`qw igAw pYrw iks lyK nwL sMbMiDq hY Aqy ies dw lyKk kOx hY?
2. mMc dy p`K qoN nklW dI kI ivSySqw hY?
3. nklW iv`c drSkW ƒ ikvyN kIilAw jWdw hY?
swfy rvwieqI Kwxy ^urwkI q`qW dy mwmly iv`c cMgy Aqy ssqy hn jdoNik bhuqy nvyN Kwxy ishq
leI mwVy Aqy mihMgy hn[ ibnW S`k swfy purwxy Kwxy GrW iv`c jW GrW dy nyVy ivSyS pkwvy bxwauNdy
sn[ jdoNik nvyN FMg dw bhuqw Kwxw f`bybMd huMdw hY qy ies ƒ izAwdw icr sWBx leI ies iv`c Aijhy
pdwrQ pwauxy pYNdy hn ijhVy mnu`KI ishq leI cMgy nhIN huMdy[ ibnW S`k A`j pMjwbI s`iBAwcwr dI
pCwx bx cu`ky kuJ Kwxy, ijvyN; prONTw, cUrI, smosw, swg, m`kI dI rotI dunIAw Br iv`c pRis`D ho cu`ky
hn[ swƒ Awpxy s`iBAwcwr dy rvwieqI KwixAW ƒ qrjIh dyxI cwhIdI hY[ ^urwkI q`qW dy p`KoN ieh
g`l dwAvy nwL khI jw skdI hY ik iksy vI kMpnI dy TMiFAW nwLoN l`sI Aqy SkMjvI ikqy v`D mu&Id
hn[ qwzw gMny dy rs dw mukwblw f`bybMd jUs kr hI nhIN skdw[ swƒ Awpxy sQwink pIx-pdwrQW
ƒ auqSwihq krn dI zrUrq hY[ ieh kyvl s`iBAwcwr dI rwKI leI hI zrUrI nhIN, ieh pMjwb dy
ArQcwry leI vI zrUrI hY[
1. au~pr id`qw igAw pYrw iks lyK nwL sMbMiDq hY Aqy ies dw lyKk kOx hY?
2. nvyN Kwxy mnu`KI ishq leI mwVy ikvyN hn?
3. rvwieqI KwixAW ƒ ikauN qrjIh dyxI cwhIdI hY?
19.
nOkrI-pySw smwj iv`c AbwdI dy vwDy ƒ T`lH pwaux leI Coty pirvwr pYdw hoxy suBwivk hn[
sMXukq pirvwrW iv`c Awpxy FMg dIAW sm`isAwvW sn Aqy auhnW iv`c ivAkqIgq AzwdI leI iblkul
QW nhIN sI[ AwDuink joVw-pirvwrW iv`c ivAkqIgq AzwdI qW hY pr du`K-su`K dI sWJ nw-mwqr hY[
nvIN pIVHI ny Awpxy s`iBAwcwirk sMskwr purwxI pIVHI qoN pRwpq krny huMdy hn[ jy Gr iv`c bzurg hI
nhIN hn qW lok-Dwrw dw ^zwnw A`gy nhIN qurnw[ ibnW S`k bdlI pirsiQqI iv`c rvwieqI iksm dy
sMXukq v`fy pirvwr qW sMBv hI nhIN hn pr joVw-pirvwr iv`c mwipAW ƒ nwL r`K ky Coty qy v`fy
pirvwr dw ivckwrlw rUp r`iKAw jw skdw hY[ ieh puMn qy PlIAW vwLI g`l hY[ mwipAW pRiq &rz
vI Adw ho skdw hY qy nvIN pIVHI leI bzurg rwh-drswvw vI ho skdy hn[ 'Elf eyj hom' pMjwbI
s`Q dw bdl nhIN bxn l`gy[ swƒ nvINAW pirsiQqIAW Anuswr nvyN s`iBAwcwirk mwp-dMf isrjxy
pYxy hn[
20.
s`iBAwcwr leI BwSw vwhn huMdI hY Aqy klwvW ies dw ichrw[ jy BwSw bdl jwvy qW s`iBAwcwr
vI bdl jWdw hY[ AMgryzW dI AwDuink is`iKAw nwL AMgryzI BwSw AweI[ AMgryz qW ie`QoN cly gey
pr swfy nwL AgryzI BwSw ie`Qy hI C`f gey[ swfy nwL auh hoeI ik 'fYx mr geI pr dMd Awly iv`c
Dr geI'[ AMgryzI BwSw s`iBAwcwirk klwvW dI AMqrrwStrI mMfI hY[ auh AwpxI ieSiqhwrbwzI
Aqy qknIk rwhIN swrI dunIAw dy s`iBAwcwrW ƒ pRBwivq kr rhI hY[ jdoN b`cw mW-bolI dI QWvyN
AMgryzI BwSw is`Kygw qW AMgryzI s`iBAwcwr Awpxy-Awp swfy 'qy Asr pwvygw[ b`cy ƒ AMgryzI kwrtUn,
AMgryzI i&lmW, AMgryzI gIq, AMgryzI swihq hI cMgw l`gygw[ auh AwpxIAW dwdIAW-nwnIAW dIAW
bwqW, AKwxW, muhwvirAW ƒ smJx qoN AsmrQ rih jwvygw[ du`K dI g`l ieh hY ik auh ivrsy iv`c
Cupy swfy s`iBAwcwr qoN vI tu`t jwvygw[
1. au~pr id`qw igAw pYrw iks lyK nwL sMbMiDq hY Aqy ies dw lyKk kOx hY?
2. BwSw dw s`iBAwcwr nwL kI irSqw hY?
3. AMgryzI BwSw pMjwbI s`iBAwcwr ƒ ikvyN pRBwivq kr rhI hY?
(iDAwn dyxXog nukqw ieh hY ik pRSnW dy au~qr pwT-pusqk iv`c Swml smgrI Anuswr hI hoxy cwhIdy
hn[ byloVy ivsQwr dI zrUrq nhIN[ hryk pRSn dy iqMn AMk hn[ au~qr ilKdy smyN AMkW nUM iDAwn
iv`c r`K ky hI au~qr iliKAw jwvy[)
kwr-ivhwr dy p`qr dy ku`l 7 AMk hn pr pRSn-p`qr iv`c ieh 2+4+1=7 ilKy huMdy hn[ ies qrHW
ilKx dw ^ws mMqv huMdw hY[ p`qr dI SurUAwq 2 AMkW dI, p`qr iv`c ivSw-vsqU dI pySkwrI 4 AMkW
dI Aqy p`qr dw AMq 1 AMk dw huMdw hY[ pRSn-p`qr iv`c do kwr-ivhwr dy p`qr dy ky koeI ie`k krn
nUM ikhw jwvygw[ pwT-pusqk iv`c ku`l 18 p`qr id`qy gey hn, ijs iv`c 7 h`l kIqy hoey Aqy 11
AiBAwsI hn[ Xwd r`KxXog g`l ieh hY ik pwT-pusqk iv`c drj p`qr hI pRSn-p`qr iv`c Swml
kIqy jWdy hn, ies qoN ielwvw koeI vI p`qr pwT-pusqk qoN bwhroN nhIN ilAw jWdw[ so ividAwrQI
isr& pwT-pusqk iv`c drj p`qrW au~pr hI iDAwn dyx[
1. qusIN pVHy-ilKy nOjvwn ho[ AwpxI Xogqw qy smr`Qw d`sdy hoey, iksy nzdIkI bYNk qoN sÍY-ruzgwr
clwaux leI krzw lYx vwsqy SwKw-pRbMDk nUM p`qr ilKo[
2. qusIN vyrkw imlk-plWt dy auqpwd vycx dw kwrobwr Awpxy ielwky iv`c krnw cwhuMdy ho[ ies bwry
vyrkw dy v`K-v`K auqpwdW Awid dI jwxkwrI lYx ihq nyVly vyrkw imlk-plWt dy mYnyjr nUM p`qr
ilKo[
3. quhwfy ksby iv`c do-phIAw vwhnW dI mMg idno-idn vD rhI hY ijs dy c`lidAW hIro motrz, id`lI
qoN eyjMsI lYx leI AwpxI Xogqw qy smr`Qw d`sdy hoey p`qr ilKo[
4. pMjwb KyqIbwVI XUnIvristI, luiDAwxw dy sUcnw AiDkwrI nUM p`qr ilKo ijs iv`c swauxI dIAW
&slW dy bIjW dI auplbDqw, isKlweI-pRogrwmW, KyqI-bwVI swihq, swauxI dIAW &slW dy sMBwivq
rogW qy rok-Qwm Awid bwry jwxkwrI dI mMg kro[
5. quhwfw kwrobwr SyAr-bzwr nwL juiVAw hoieAw hY Aqy kwrobwr leI quhwƒ rozwnw mobweIl dI
vrqoN krnI pY rhI hY pr qusIN Bwrq sMcwr ingm ilmitf dI nY`tvrk syvw krky id`kq mihsUs
cwr AMk sMKyp rcnw leI hn Aqy ie`k AMk isrlyK leI hY[ cMgw hovy ik isrlyK sMKyp rcnw dy au~pr
hI QoVHw v`fw krky sw&-sw& iliKAw jwvy[ sMKyp rcnw leI vI pYrw pwT-pusqk iv`c drj pYirAW
iv`coN hI Awvygw[
1. srIr mn dw GoVw hY[ ijs qrHW mn ………………… dIrG aumr dw nus^w hY[
2. AMgryzI dy ie`k ilKwrI ………………… Gr vwiLAW ny kI Aws r`KxI?
3. swfy AnykW nOjvwn ………………… mINh dw kqrw kdy if`gw hY[
4. sul`Kxw bMdw v`ifAW dw siqkwr ………………… vrqx qy bYTx dy[
5. ijvyNik iqhwey lok pwxI ………………… ieho swfw Drm-inrp`K phuMc qoN Bwv hY[
6. quhwfy BwgW iv`c DnwF hoxw ………………… koeI suAwd hI nhIN rihMdw[
7. ikrq krnw mnu`K ………………… pRgqI dI pRqIk qy pRmwx hY[
8. Awm izMdgI iv`c vI vyiKAw ………………… sMgq dw hI h`Q huMdw hY[
Sbd-koS Anuswr qrqIb dyx leI do Sbd-smUh hoxgy[ hryk Sbd-smUh iv`c Cy Sbd hoxgy ijhnW
nUM qrqIb dyxI hovygI[ ieh Sbd-smUh vI pwT-pusqk iv`c drj Sbd smUhW iv`coN hI ley jwxgy[
koeI vI Sbd pwT-pusqk qoN bwhroN nhIN hovygw[ hyTW do-do Sbd-smUhW dw ju`t hI id`qw igAw hY
ijvyNik pRSn-p`qr iv`c ieh pRSn AwauNdw hY[
cWdnI pkOVw
cwSnI P`tV
cpyV nrigs
cMbl nK`tU
cobdwr ^uSk
2. bsMq luhwr
mckoV ilKxw
Bgvwn lMgr
b^iSMd lwcwr
iB`txw lVkw
icrwZ lMbVdwr
ivrwn lSkr
vrzS Xogqw
vYdgI rgV
vkwlq Xmrwj
vkqw ^Yr^wh
4. rwj-mh`l sihjy
r&Ugr hMgwmw
rjvwVw aupbolI
irSvq ksrq
rsqw Avwz
rcnw mksd
5. guVHqI pUCl
kM|xw izlHydwr
jMgL JgVwlU
ikirAw glv`kVI
dsqkwr pUjnIk
nkyl pwiel
bRYkt iv`c id`qy inrdyS Anuswr vwk-vtWdrw krn leI vwk vI pwT-pusqk iv`coN hI ley jwxy hn[
id`qy gey A`T vwkW iv`coN koeI pMj krny hn[ jykr iDAwn nwL vyKIey qW pwT-pusqk iv`c krqrIvwck,
krmxIvwck, pRSn-vwck, nWh-vwck/hW-vwck, ivsmY-vwck pMjW iksmW dy bhuq G`t vwk pwT-
pusqk iv`c drj hn[ ividAwrQI QoVHy ijhy vwkW nUM iDAwn nwL pVH ky pUry AMk lY skdw hY[ kuJ
mh`qvpUrn vwk:
AKwauqW vwLw Bwg swry ividAwrQIAW leI bhuq mh`qvpUrn hY[ pws hox leI ieh ie`k qrHW
‘kwrU dw ^zwnw’ ividAwrQI dy h`Q l`gx smwn hY[ ijnHW ividAwrQIAW ny bhuq cMgy nMbr lYxy hn,
auhnW leI qW ieh Bwg bhuq Aihm hY[ pwT-pusqk iv`c isr& 60 AKwauqW drj hn Aqy pRSn-
p`qr iv`c 16 nMbr AKwauqW nwL sMbMiDq hn[ ividAwrQI pUrI AKwauq Xwd krky Aqy aus dI vrqoN
20. fwFy nwL iBAwLI, auh mMgy ih`sw auh k`Fy gwLI
pwT-pusqk iv`c 10 kivqwvW drj hn[ pRSn-p`qr iv`c iqMn kivqwvW dy ky iksy ie`k dw kyNdrI
Bwv ilKx nUM ikhw jWdw hY[ auh ividAwrQI jo QoVHI Cot lYxI cwhuMdy hn, auh jykr lgwqwr pihlIAW
s`q kivqwvW dy kyNdrI Bwv Xwd kr lYx qW vI ies pRSn nUM AswnI nwL h`l kr skdy hn[ kyNdrI
Bwv ilKx vyLy ieh g`l iDAwn iv`c r`KxI zrUrI hY ik byloVy ivsQwr qoN bicAw jwvy[ loV qoN v`D
ilKx vwLy ividAwrQIAW dy nMbr AOsq nwLoN vI G`t id`qy jWdy hn[
pwT-pusqk iv`c 6 khwxIAW drj hn[ pRSn-p`qr iv`c do khwxIAW dy ky iksy ie`k dw swr
ilKx nUM ikhw jWdw hY[ auh ividAwrQI jo QoVHI Cot lYxI cwhuMdy hn, auh jykr lgwqwr pihlIAW cwr
khwxIAW dy swr Xwd kr lYx qW vI ies pRSn nUM AswnI nwL h`l kr skdy hn[ khwxI dw swr
ilKx vyLy ieh g`l iDAwn iv`c r`KxI zrUrI hY ik byloVy ivsQwr qoN bicAw jwvy[ loV qoN v`D ilKx
vwLy ividAwrQIAW dy nMbr AOsq nwLoN vI G`t id`qy jWdy hn[
3. vsqUinST pRSn dy cwr Bwg (a), (A), (e) Aqy (s) hn[ hryk Bwg iv`c pMj pRSn hn[
(4) ‘hmySW AwsvMd rihx dw aupdyS’ dyx leI ikhVI AKwauq FukvIN hY?
Bwg (e): hyT ilKy kQnW iv`coN d`so ik ikhVw kQn shI hY Aqy ikhVw Zlq: 5¿1=5
1. au~pr id`qw igAw pYrw iks lyK nwL sMbMiDq hY Aqy ies dw lyKk kOx hY?
2. pMjwb iv`c Awm krky pihly b`cy dw jnm aus dy nwnky Gr hox dw kI kwrn hY?
3. pYry iv`c Awey hyT ilKy SbdW dy ArQ d`so:
(a) d`B (A) j`cw
3. koeI cwr pRSnW dy au~qr ilKo: 4¿3=12
(a) pMjwbI s`iBAwcwr dy mu`K l`Cx kI hn?
(A) pihly simAW iv`c muMfy Aqy kuVI dy jMmx ’qy rsm-irvwjW dy p`K qoN kI ivqkrw sI? hux
ieh ivqkrw ikvyN Gt irhw hY?
(e) lok-klw Aqy SwsqrI klw iv`c kI AMqr hY? KolH ky d`so[
(s) ‘nklW iv`c drSkW dI Aihm BUimkw huMdI hY’, d`so ikvyN?
(h) swnUM Awpxy pMjwbI s`iBAwcwr dy rvwieqI Kwxy nUM ikauN qrjIh dyxI cwhIdI hY?
(k) pMjwb dy myilAW dI ikhVI-ikhVI ivSySqw hY?
4. qusIN m`CI-pwlx dw kwrobwr krnw cwhuMdy ho[ Awpxy izlHy dy m`CI-pwlx A&sr nUM AwpxI Xogqw
d`sdy hoey srkwr v`loN imLdI sbisfI qy hor shUlqW bwry p`qr rwhIN jwxkwrI dI mMg kro[
2+4+1=7
jW
quhwfy ipMf iv`c kl`b v`loN pMcwieq dy sihXog nwL pusqkwlw KoilHAw jw irhw hY[ lwiebRyrIAn
v`loN pusqkW mMgvwaux leI iBMn-iBMn pusqk-ivkryqwvW nUM p`qr ilKo ijs iv`c kutySnW dI mMg
kIqI geI hovy[
5. hyT ilKy pYry dI sMKyp rcnw kro Aqy FukvW isrlyK vI ilKo: 4+1=5
&irSqw irSt-puSt
&kIr iq`kVI
&OlwdI roznwmcw
i&lhwl drusq
&sl hQOVw
i&rkI bzurg
7. hyT ilKy vwkW iv`coN iksy pMj vwkW dw bRYkt iv`c id`qy inrdyS Anuswr vwk-vtWdrw kro:
5¿1=5
(k) bUitAW nUM mwlI duAwrw pwxI id`qw igAw[ (krqrIvwck vwk)
8. hyT ilKIAW AKwauqW iv`coN iksy pMj nUM vwkW iv`c vrqoN jW auhnW dI vrqoN dIAW siQqIAW
d`so: 5¿2=10
3. vsqUinST pRSn dy cwr Bwg (a), (A), (e) Aqy (s) hn[ hryk Bwg iv`c pMj pRSn hn[
(4) ‘bhuq v`fy nukswn qoN bwAd QoVHI BrpweI vI suKd Aihsws idMdI hY’ sMkyq krn leI
Bwg (e): hyT ilKy kQnW iv`coN d`so ik ikhVw kQn shI hY Aqy ikhVw Zlq: 5¿1=5
(1) qrn qwrn ivKy hryk sMgrWd nUM mylw Brdw hY[
(3) jdoN koeI iksy dI rIs krdw hovy qW aus leI ‘iK`do ProiLAW lIrW hI inkLnIAW hn’
(4) gulzwr isMG sMDU dI khwxI ‘Awpxw dys’ quhwfI pwT-pusqk iv`c Swml hY[
(5) Zu`sy-igLy imtw ky izMdgI ijaUNx dI is`iKAw dyx leI ‘pwtw sIvINey nw, ru`sw mnweIey nw, qW
(s) ‘mylw’ Sbd bIj rUp iv`c pMjwbI cir`qr iv`c hI smwieAw hY, d`so ikvyN?
(h) ‘pMjwbI s`iBAwcwirk pirvrqn’ pwT iv`c gurbwxI dI quk ‘mwqw Driq mhqu’ Ajoky smwj
(k) lok-KyfW nwL b`cy dy AMdr ikhVy nYiqk gux pRvyS krdy hn? ieh vI d`so ik AijhIAW
ikhVIAW-ikhVIAW KyfW hn?
jW
quhwfw kwrobwr SyAr-bzwr nwL juiVAw hoieAw hY Aqy kwrobwr leI quhwƒ rozwnw mobweIl dI
vrqoN krnI pY rhI hY pr qusIN Bwrq sMcwr ingm ilmitf dI nY~tvrk syvw krky id~kq mihsUs
kr rhy ho[ hwlwq qoN jwxU krvwauNdy hoey Awpxy ielwky dy sMbMiDq AiDkwrI ƒ p~qr ilK ky ies
pwsy suDwr krn leI AwKo[
5. hyT ilKy pYry dI sMKyp rcnw kro Aqy FukvW isrlyK vI ilKo: 4+1=5
Awm izMdgI iv`c vI vyiKAw jwvy qW keI AwdmI bVy swaU iksm dy huMdy hn, ieh cMgI prvrS
dw nqIjw hY[ pr keIAW dI qbIAq pUrI cMigAwiVAW vrgI huMdI hY, auhnW dw bcpn zrUr kuJ
qru`tIAW jW hIx-BwvnwvW dw iSkwr hovygw[ isAwixAW dw kQn hY, "ijs ny bcpn iv`c Bu`K vyKI
hovy aus dI nIAq swrI aumr hI nhIN r`jdI” iesy qrHW jo bcpn ipAwr-ivhUxw huMdw hY auh swrI
aumr smwj ƒ Zu`sy Aqy inrwSw ibnW hor kuJ nhIN dy skdw[ iesy krky isAwixAW ny smwj dI
rcnw kIqI smwj ny pirvwr dI, Gr dI jo skUn dw dUsrw nW hY[ ^ws kr pirvwr Aqy mW-bwp
dI zuMmyvwrI sB qoN v`fI huMdI hY[ auhnW dI isAwxp Aqy jIvn-SYlI b`cy ƒ srb-klw sMpUrn
bxwauNdI hY[ QoVHI ijhI lwprvwhI b`cy 'c swrI aumr leI hIx-Bwvnw Br dyNdI hY, iehI lwprvwhI
b`cy ƒ burI sMgq v`l vI D`k idMdI hY[ ies iv`c mW dI zuMmyvwrI sB qoN izAwdw huMdI hY hwlWik
bwkI pirvwr dw koeI mYNbr vI mw&I dw h`kdwr nhIN huMdw[ dunIAw dy ieiqhws iv`c ijMny vI mhwn
purS hoey hn jW ijMny vI mwVI (Klnwiek) iksm dy AwdmI hoey hn, auhnW bwry pUrI jwxkwrI
iek`TI kIqI jwvy qW ieh q`Q pRmu`K qOr 'qy swhmxy AwauNdy hn ik auhnW dy cMgy jW mwVy bxn iv`c
auhnW dy mW-bwp, pirvwr Aqy sMgq dw hI h`Q huMdw hY[
6. hyT ilKy Sbd-smUhW iv`coN iksy ie`k Sbd-smUh nUM Sbd-koS qrqIb Anuswr ilKo:
6¿1/2=3
vhutI rVkxw
ivrwn lSkr
vYdgI rgV
vkwlq Xmrwj
vkqw ^Yr^wh
7. hyT ilKy vwkW iv`coN iksy pMj vwkW dw bRYkt iv`c id`qy inrdyS Anuswr vwk-vtWdrw kro:
5¿1=5
(A) myrI shwieqw krn vwLI kuVI Ahu jw rhI hY[ (imSirq vwk)
8. hyT ilKIAW AKwauqW iv`coN iksy pMj nUM vwkW iv`c vrqoN jW auhnW dI vrqoN dIAW siQqIAW
d`so: 5¿2=10
10. iksy ie`k khwxI dw swr Awpxy SbdW iv`c ilKo: 7 AMk
3. vsqUinST pRSn dy cwr Bwg (a), (A), (e) Aqy (s) hn[ hryk Bwg iv`c pMj pRSn hn[
(2) pMjwb dy lok-nwcW nUM ikMny p`DrW au~pr vMifAw igAw hY?
(4) ‘Awpxw mnorQ pUrw hox ip`CoN iksy nUM nw pu`Cxw’ leI ikhVI AKwauq FukvIN hY?
Bwg (e): hyT ilKy kQnW iv`coN d`so ik ikhVw kQn shI hY Aqy ikhVw Zlq:
5¿1=5
(1) jrg dw mylw izlHw &iqhgVH swihb dy ipMf jrg ivKy l`gdw hY[
(3) ‘smyN isr kMm krn dI nsIhq’ dyx leI ‘ie`k Anwr sO ibmwr’ AKwauq iblkul
FukvIN hY[
(4) krqwr isMG du`gl dI khwxI ‘nIlI’ quhwfI pwT-pusqk iv`c Swml hY[
(5) ‘QoVHy nukswn qoN bwAd kuJ cMgw ho jwx’ leI TUTw Pu`t ky CMnw imiLAw AKwauq iblkul
FukvIN hY[
4. qusIN ie`k pVHy-ilKy ikswn ho[Awpxy izlHy dy ikRSI ivigAwn-kyNdr nUM KyqI-bwVI shwiek DMidAW
bwry isKlweI-kors krn leI p`qr ilKo[
2+4+1=7
jW
pMjwb KyqIbwVI XUnIvristI, luiDAwxw dy sUcnw AiDkwrI nUM p`qr ilKo ijs iv`c swauxI dIAW
&slW dy bIjW dI auplbDqw, isKlweI-pRogrwmW, KyqI-bwVI swihq, swauxI dIAW &slW dy sMBwivq
rogW qy rok-Qwm Awid bwry jwxkwrI dI mMg kro[
5. hyT ilKy pYry dI sMKyp rcnw kro Aqy FukvW isrlyK vI ilKo: 4+1=5
dosqI izMdgI dI rOxk qy in`G huMdI hY[ dosqI ibmwr leI dvweI dw kMm krdI hY[ dosq dI
hwzrI iv`c ibmwrI dUr B`jdI hY[ dosq bWhW huMdy hn[ dosqI ZmW dI pMf ƒ hOilAW krdI hY[
dosqI izMdgI dI AsIs huMdI hY[ mnu`KI irSiqAW iv`c dosqI dI mh`qvpUrn BUimkw hY[ svIfn dy
isAwixAW dI smJ hY ik G`t dosqW vwLw mnu`K vDdI aumr nwL idmwZI qOr 'qy ibmwr hoxw SurU
ho jWdw hY Aqy auh mwnisk prySwnIAW qy idmwZI sm`isAwvW dw iSkwr ho jWdw hY[ iek`lqw
Awpxy-Awp iv`c hI ibmwrI hY[ iek`lqw mn-msqk ƒ smqol nhIN rihx idMdI[ dosqI iek`lqw
ƒ rihx hI nhIN idMdI[ audwsy-msosy mnW leI dosqI dvw hY[ ies leI idlo-idmwZ ƒ qMdrusq
r`Kx leI dosq zrUrI hn[ dosqI dw ivSwl hoxw hI lwhyvMd hY[ Dn-dOlq qy jwiedwd Aqy hor
irSqy-nwqy DoKw dy skdy hn pr sWBI-sMBwLI dosqI hmySW v&wdwrI qy ivSvws dw p`K pUrdI hY[
ijs dy ijMny izAwdw dosq hoxgy, Enw hI auh qxwA-mukq hovygw qy Awpxy-Awp ƒ hr ^qry qoN
sur`iKAq smJygw[ dosq sMkt-mocn dw kMm krdy hn[ dosqW dI igxqI izMdgI dy virHAW 'c
vwDw krdI hY[ dosqI izMdgI 'c auqSwh dw somw huMdI hY[ dosqI ie`k-dUjy ƒ auqSwihq krn dw
mOkw huMdI hY[ iqAwg qy kurbwnI dosqI dy Kwqy 'c ilKI At`l scweI hY[ qohi&AW dw vtWdrw
guVHqI pUCl
kM|xw izlHydwr
jMgL JgVwlU
ikirAw glv`kVI
dsqkwr pUjnIk
nkyl pwiel
7. hyT ilKy vwkW iv`coN iksy pMj vwkW dw bRYkt iv`c id`qy inrdyS Anuswr vwk-vtWdrw kro:
5¿1=5
(a) jy qusIN bzurgW dI syvw krogy qW auh quhwnUM AsIsW dyxgy[ (sMjugq vwk)
(A) ibmwr hox kwrn auh quhwfw kMm nhIN kr skdw[ (imSirq vwk)
8. hyT ilKIAW AKwauqW iv`coN iksy pMj nUM vwkW iv`c vrqoN jW auhnW dI vrqoN dIAW siQqIAW
d`so: 5¿2=10
(K) fwFy nwL iBAwLI, auh mMgy ih`sw auh k`Fy gwLI