0% found this document useful (0 votes)
18 views

12th PM Shri 64 page

The document outlines the structure and requirements for the CEP Phase-2 assessment for the academic year 2024-25, including the number of questions and scoring criteria. It specifies that there will be a total of 10 questions divided into four sections, with each section containing specific types of questions. Additionally, it provides guidelines for the evaluation of responses and the distribution of marks across different question types.
Copyright
© © All Rights Reserved
We take content rights seriously. If you suspect this is your content, claim it here.
Available Formats
Download as PDF, TXT or read online on Scribd
0% found this document useful (0 votes)
18 views

12th PM Shri 64 page

The document outlines the structure and requirements for the CEP Phase-2 assessment for the academic year 2024-25, including the number of questions and scoring criteria. It specifies that there will be a total of 10 questions divided into four sections, with each section containing specific types of questions. Additionally, it provides guidelines for the evaluation of responses and the distribution of marks across different question types.
Copyright
© © All Rights Reserved
We take content rights seriously. If you suspect this is your content, claim it here.
Available Formats
Download as PDF, TXT or read online on Scribd
You are on page 1/ 64

CEP Phase-2 (2024-25)

jmwq: bwrHvIN
ivSw: lwzmI pMjwbI

pRSn-p`qr dI rUp-ryKw
smW: 3 GMty AMk: 80
not: 1. pRSn-p`qr dy ku`l 10 pRSn hoxgy[
2. swry pRSn zrUrI hoxgy[
3. vsqUinST pRSn dy cwr Bwg (a), (A), (e) Aqy (s) hoxgy[ hryk Bwg iv`c pMj pRSn
hoxgy[ hryk pRSn ie`k AMk dw hovygw[

pRSn 1. vsqUinST pRSn: 20¿1=20

Bwg (a): ies iv`c ie`k-do SbdW iv`c au~qr ilKx vwLy 5 pRSn hoxgy[ do pRSn pMjwbI s`iBAwcwr
dI jwx-pCwx, ie`k-ie`k pRSn kivqw Aqy khwxI iv`coN, ie`k pRSn AKwauqW iv`coN hovygw[ pMjwbI
s`iBAwcwr dI jwx-pCwx nwL sMbMiDq pRSn pwT-smgrI AwDwirq hoxgy[ kivqw nwL sMbMiDq pRSn
iv`c kivqw dw nW/kvI dw nW pu`iCAw jwvygw[ khwxIAW iv`coN pu`iCAw jwx vwLw pRSn pwqrW nwL
sMbMiDq hovygw[ AKwauqW nwL sMbMiDq pRSn AKwauq dI vrqoN-siQqI bwry hovg
y w[

Bwg (A): ies iv`c bhu-coxvyN au~qrW vwLy 5 pRSn hoxgy[ do pRSn pMjwbI s`iBAwcwr dI jwx-pCwx,
ie`k pRSn khwxI iv`coN, do pRSn AKwauqW iv`coN hoxgy[ pMjwbI s`iBAwcwr dI jwx-pCwx nwL sMbMiDq
ie`k pRSn lyK dw nW/lyKk dw nW bwry Aqy ie`k pRSn pwT-smgrI AwDwirq hovygw[ khwxIAW iv`coN
pu`iCAw jwx vwLw pRSn pwqrW nwL sMbMiDq hovygw[ AKwauqW nwL sMbMiDq pRSn AKwauqW dI vrqoN-
siQqI bwry jW AKwauq pUrI krn nwL sMbMiDq hoxgy[

Bwg (e): ies iv`c kQn dy TIk jW Zlq hox bwry 5 pRSn hoxgy[ do pRSn pMjwbI s`iBAwcwr dI
jwx-pCwx, ie`k pRSn khwxI iv`coN, do pRSn AKwauqW iv`coN hoxgy[ pMjwbI s`iBAwcwr dI jwx-pCwx
nwL sMbMiDq pRSn pwT-smgrI AwDwirq hoxgy[ khwxIAW iv`coN pu`iCAw jwx vwLw pRSn khwxI dy
nW/khwxIkwr dy nW jW kQw-smgrI nwL sMbMiDq hovygw[ AKwauqW nwL sMbMiDq pRSn AKwauqW dI
vrqoN/siQqI bwry hoxgy[

Bwg (s): ies iv`c Swml 5 pRSnW iv`c ^wlI QWvW Brn leI ikhw jwvygw[ do pRSn pMjwbI s`iBAwcwr
dI jwx-pCwx, do pRSn kivqw iv`coN, ie`k pRSn AKwauqW iv`coN hovygw[ pMjwbI s`iBAwcwr dI jwx-
pCwx nwL sMbMiDq pRSn pwT-smgrI AwDwirq hoxgy[ kivqw nwL sMbMiDq pRSnW iv`c kwiv-sqrW
pUrIAW krn leI Aqy AKwauqW nwL sMbMiDq pRSn iv`c AKwauq pUrI krn leI ikhw jwvygw[
ieh vsqUinST pRSn borf v`loN ivSy dI inrDwirq pwT-pusqk iv`coN luVINdy Anupwq Anuswr hoxgy[

skUl is`iKAw ivBwg, pMjwb 1


pRSn 2. pMjwbI s`iBAwcwr dI jwx-pCwx Bwg iv`c Swml lyKW iv`coN ie`k pYrw dy ky aus nwL sMbMiDq
3 pRSn pu`Cy jwxgy[ hryk pRSn do AMk dw hovygw[ ie`k pRSn iv`c id`qy gey pYry dy lyK dw nW Aqy
lyKk dw nW d`sx leI ikhw jwvygw[ do pRSn pYry iv`c Swml smgrI AwDwirq hoxgy[
3¿2=6
pRSn 3. pMjwbI s`iBAwcwr dI jwx-pCwx Bwg dy pwTW dy AiBAwsI pRSnW iv`coN Cy pRSn dy ky iksy
cwr dy au~qr dyx leI ikhw jwvygw[ hryk pRSn iqMn AMkW dw hovygw[
4¿3=12
pRSn 4. pwT-pusqk iv`coN kwr-ivhwr dy do p`qr dy ky ie`k p`qr ilKx leI ikhw jwvygw[
2+4+1=7
pRSn 5. pwT-pusqk iv`coN ie`k pYrw dy ky sMKyp rcnw krn Aqy FukvW isrlyK ilKx leI ikhw
jwvygw[ sMKyp rcnw leI 4 AMk Aqy FukvyN isrlyK leI 1 AMk hovygw[
4+1=5
pRSn 6. pwT-pusqk iv`c Swml Sbd-smUhW (smyq pwT-AiBAws) iv`coN do Sbd-smUh dy ky iksy
ie`k nUM Sbd-koS qrqIb Anuswr ilKx leI ikhw jwvygw[
6×1/2=3
pRSn 7. pwT-pusqk iv`c Swml vwkW (smyq pwT-AiBAws) iv`coN 8 vwk dy ky koeI pMj vwkW dw bRYkt
iv`c id`qy inrdyS Anuswr vwk-vtWdrw krn leI ikhw jwvygw[ hryk dw ie`k AMk hovygw[
5¿1=5
pRSn 8. pwT-pusqk iv`c Swml AKwauqW (smyq pwT-AiBAws) iv`coN 8 AKwauqW iv`coN koeI pMj nUM
vwkW iv`c vrqx jW auhnW dI vrqoN dIAW siQqIAW d`sx leI ikhw jwvygw[
5×2=10
pRSn 9. pwT-pusqk iv`coN 3 kivqwvW dy ky iksy ie`k kivqw dw kyNdrI Bwv ilKx leI ikhw jwvygw[
1¿5=5
pRSn 10. pwT-pusqk iv`coN koeI do khwxIAW dy ky iksy ie`k khwxI dw swr ilKx leI ikhw jwvygw[
1¿7=7

skUl is`iKAw ivBwg, pMjwb 2


kI, ikMnw Aqy ikvyN pVHIey:

hr ividAwrQI dI ie`Cw huMdI hY ik auh pyprW iv`c v`D qoN v`D nMbr pRwpq kry[ aus nUM pyprW dy
idnW iv`c Aw ky ieh smJ nhIN AwauNdI ik iks pRSn leI ikMnw smW id`qw jwvy? pyprW iv`c G`t smW
rihx kwrn Aksr ividAwrQI Gbrwaux l`gdy hn[ keI vwr auh G`t AMkW vwLy pRSnW nUM vDyry smW
pVHdy rihMdy hn Aqy auh pRSn Cu`t jWdy hn ijnHW nUM G`t smW dy ky cMgy nMbr AswnI nwL pRwpq kIqy
jw skdy hn[ audwhrn vjoN, quhwfI pwT-pusqk iv`c isr& 60 AKwauqW drj hn, dUjy pwsy 16 nMbr
dw pypr AKwauqW iv`coN Awvygw[ igxqI dy mukwbly AMk bhuq izAwdw hn, ies leI G`t imhnq krky
vI AsIN v`D AMk pRwpq krn iv`c kwmXwb ho skdy hW[
hr ividAwrQI dI pVHn smrQw, pVHn dI Awdq Aqy aus dw suBwA v`Krw-
v`Krw huMdw hY[ ie`QoN q`k ik hryk ividAwrQI ny Awpxw-Awpxw tIcw vI v`Krw imiQAw huMdw hY[ hyTW
id`qI geI swrnI iv`c v`K-v`K BwgW/pwT-iviSAW dI AMk-vMf Aqy pwT-pusqk iv`c drj auhnW dI
igxqI nUM qulnwieAw igAw hY[ qusIN Awpxy tIcy Anuswr smW-swrnI inrDwirq krn leI ies dI
shwieqw lY skdy ho[

lVI ivSw-vsqU vsqUinST pu`Cy jwx vwLy ku`l pwT-pusqk iv`c drj
nM. pRSnW dy AMk is`Dy pRSnW dy AMk igxqI
AMk
1. pMjwbI 2+2+2+2 3¿2=6 (pYrw) 26 8 lyK
s`iBAwcwr nwL = 8 AMk 4¿3=12 (pRSn)
sMbMiDq lyK
2. kwr-ivhwr dy ---- 2+4+1=7 07 7+11 = 18 p`qr
p`qr
3. sMKyp rcnw ---- 4+1=5 05 13+12 = 25 pYry

4. Sbd-koS ---- 6¿1/2=3 03 17+15 = 32 Sbd-


qrqIb smUh
5. vwk-vtWdrw ---- 5¿1=5 05 46 vwk

6. AKwauqW 1+2+2+1 5¿2=10 16 50+10 = 60 AKwauqW


= 6 AMk
7. kivqw 1+2= 3 AMk 05 (kyNdrI Bwv) 08 10

8. khwxI 1+1+1 07 (swr) 10 06


=3 AMk

skUl is`iKAw ivBwg, pMjwb 3


vsqUinST pRSnW leI mh`qvpUrn smgrI:

vsqUinST pRSnW iv`c kivqw dw nW/kvI dw nW, lyK dw nW/lyKk dw nW Aqy khwxIAW iv`coN
pwqr Aqy pwqrW nwL sMbMiDq pRSn pu`Cy jwxy hn[ ies leI hyTW id`qIAW iqMn swrnIAW nUM ividAwrQI
cMgI qrHW Xwd kr lYx[

1. kivqw Aqy kvI dw nW:

lVI nM. kivqw dw nW kvI dw nW

BweI vIr isMG


1. tukVI j`g qoN nXwrI

pRo. pUrn isMG


2. purwxy pMjwb nUM AvwzW

fw. dIvwn isMG kwlypwxI


3. vgdy pwxI

pRo. mohn isMG


4. qwj mh`l

nMd lwl nUrpurI


5. cuMm-cuMm r`Ko

ipAwrw isMG sihrweI


6. dosqw

AMimRqw pRIqm
7. vwrs Swh

hirBjn isMG
8. myrw bcpn

iSv kumwr btwlvI


9. gIq

surjIq pwqr
10. AYvyN nw bu`qW ’qy folHI jw pwxI

skUl is`iKAw ivBwg, pMjwb 4


2. lyK Aqy lyKk dw nW:
s`iBAwcwirk lyK dw nW
lVI nM. lyKk dw nW
fw. birMdr kOr
1. pMjwbI s`iBAwcwr
fw. AY`s. AY`s. vxjwrw bydI
2. pMjwb dy myly Aqy iqauhwr
gulzwr isMG sMDU
3. pMjwb dy rsm-irvwj
pMjwb dIAW lok-KyfW
4. suKdyv mwdpurI
ikrpwl kzwk
5. pMjwb dy lok-ik`qy Aqy lok-klwvW
fw. jgIr isMG nUr
6. pMjwb dy lok-nwc
ipAwrw isMG KuMfw
7. pMjwb dIAW nklW
fw. rwijMdrpwl isMG brwV
8. pMjwbI s`iBAwcwirk pirvrqn

3. pwqrW dy nW:

lVI nM. khwxI dw nW/khwxIkwr dw nW pRmu`K pwqr/pwqrW dy nW

pRo. A`Ym.AY`l. mlHoqrw, lwl cIry vwLw


1. sWJ/sujwn isMG
nOjvwn, bu`FI mweI

mYN-pwqr (khwxIkwr), khwxIkwr dI


2. nIlI/krqwr isMG du`gl
pqnI, gvwlw, nIlI (gW)

inrMjx isMG, hirMdr (hYrI), guirMdr


3. Awpxw dys/sMqoK isMG DIr
(gYrI)

mYN-pwqr (khwxIkwr), khwxIkwr dI


4. mwVw bMdw/pRym pRkwS
pqnI, irkSy vwLw

5. Gr jwh Awpxy/gulzwr isMG sMDU jIqo, jIqo dw Brw


mYN-pwqr (khwxIkwr), Bgq isMG dI
6. sqIAw syeI/dlIp kOr itvwxw
mMgyqr

skUl is`iKAw ivBwg, pMjwb 5


pMjwbI s`iBAwcwr

• s`iBAwcwr iksy ^ws i^`qy jW kOm dI jIvn-jwc huMdI hY[

• s`iBAwcwr ie`k jitl vrqwrw hY[


• s`iBAwcwr 's`BX' Aqy 'Awcwr' do SbdW dw sumyl hY[
• s`iBAwcwr isr& smwj iv`c rih ky hI gRihx kIqw jw skdw hY[

• koeI vI kurIqI jW byinXmI s`iBAwcwr dw AMg nhIN ho skdI[


• koeI vI s`iBAwcwr cMgw jW mwVw nhIN huMdw sgoN ^ws i^`qy dIAW loVW dy AnukUl huMdw hY[

• s`iBAwcwr leI AMgryzI iv`c 'klcr' Sbd vriqAw jWdw hY[


• ihMdI BwSw iv`c s`iBAwcwr leI 'sMsikRqI' Sbd dI vrqoN huMdI hY[
• BwrqI s`iBAwcwr iv`c AnykW aup s`iBAwcwr hn[

• aup s`iBAwcwr sQwink i^`iqAW nwL sMbMiDq huMdw hY[


• pMjwbI s`iBAwcwr BwrqI s`iBAwcwr dw aup s`iBAwcwr hY[
• BUgoilk i^`iqAW Anuswr pMjwbI s`iBAwcwr dy vI A`goN aup s`iBAwcwr mOjUd hn[

• BwrqI s`iBAwcwr dw mhwn sRoq ‘irgvyd’ hY[


• pMjwbI s`iBAwcwr BwrqI s`iBAwcwr dw pihlw pVHwA mMinAw jWdw hY[
• pMjwb ihMdusqwn dw pRvyS-duAwr hY[

• irgvYidk kwl iv`c pMjwb nUM ‘spq-isMDU’ dy nW nwL jwixAw jWdw irhw hY[
• mhWBwrq dy Xu`g iv`c pMjwb nUM ‘pMc-nd’ dy nW nwL jwixAw igAw[

• ‘pMjwb’ dw Ajokw nW &wrsI BwSw dy pRBwv sdkw ipAw[


• pwixnI dw ivAwkrn-gRMQ pMjwb dI DrqI au~pr ricAw igAw[
• mhwn ivSv-ividAwlw ‘qkiSlw’ dI sQwpnw vI pMjwb iv`c hI hoeI[

• Ajokw rwjnIiqk pMjwb s`iBAwcwirk pMjwb dy mukwbly ie`k sIimq Kyqr hY[
• m`D-kwl iv`c pMjwb ieslwimk sMsikRqI dw bhuq v`fw Kyqr irhw hY[
• ieslwimk sU&I-sMqW ny pMjwbI s`iBAwcwr iv`c BwrqI Aqy ieslwmI rMg dw sumyl sQwipq kIqw[

• is`K gurU swihbwn ny pMjwbI s`iBAwcwr ƒ ‘inroeI mwnvvwdI’ soc pRdwn krky nvW rUp id`qw[
• pMjwbI s`iBAwcwr dw s&r s`q dirAwvW qoN pMj Aqy hux rwjnIiqk qOr au~pr pMj qoN FweI dirAwvW
dw s&r hY[

skUl is`iKAw ivBwg, pMjwb 6


• 1947 Aqy 1966 dy swlW ny pMjwb ƒ rwjnIiqk qOr au~pr bhuq sIimq kr id`qw[
• pMjwb dy lokW AMdr kurbwnI dw jzbw ku`t-ku`t ky BirAw hoieAw hY[

• zwlm A`gy Jukxw pMjwbIAW dy ih`sy nhIN AwieAw[


• BIK mMgxw pMjwbIAW dy suBwA iv`c Swml nhIN hY[
• pMjwbI s`iBAwcwr im`sw s`iBAwcwr hY[

• pMjwb Bwrq dw Anwj BMfwr hY[


• pMjwb hrI-kRWqI dw jnmdwqw hY[

• s`iBAwcwr iv`c qbdIlI Awauxw ie`k Atl scweI hY, ies leI pMjwbI s`iBAwcwr iv`c vI bhuq
swrIAW qbdIlIAW vyKx nUM imLdIAW hn[

pMjwb dy myly qy iqauhwr

• myilAW iv`c lok-pRiqBw inKrdI hY Aqy cir`qr dw inrmwx huMdw hY[


• myly mn-prcwvy qy myL-joL dw smUihk vsIlw huMdy hn[
• myly Dwrimk Aqy klwqimk BwvW dI iqRpqI krdy hn[

• pMjwbI cir`qr iv`c, mylw bIj rUp iv`c smwieAw hoieAw hY[
• ij`Qy cwr-Cy pMjwbI juV jwx, auh qurdw-iPrdw mylw bx jWdw hY[

• myly iv`c hryk pMjwbI Awpxy-Awp nUM lwVw smJdw hY[


• myly dw hr idRS mnmohxw qy luBwvxw hox dy nwL s`iBAwcwirk pRqIinDqw vI krdw hY[
• pMjwbI hr purb qy myly au~qy nvIN cIz zrUr ^rIddy hn[

• pMjwb dy bhuqy myly mOsmW, ru`qW Aqy iqauhwrW nwL sMbMiDq hn[
• ru`qW iv`coN sB qoN im`TI ru`q bsMq dI hY[
• purwx-kQwvW Anuswr DrqI SySnwg dy PMnHW au~pr KVHI hY[

• Awid mnu`K dw ivSvws sI ik SySnwg BoieM dI auqpwidkqw au~qy vI Asr pwauNdw hY[
• KyqW dy nyVy l`gx vwLy myilAW iv`c nwg pUjw kIqI jWdI sI, iehnW myilAW ƒ ‘nwg-mwhw’ ikhw
jWdw sI[

skUl is`iKAw ivBwg, pMjwb 7


• pMjwb dy myly
1. gu`gy nwL sMbMiDq myly: ieh myly gu`gy dI ismrqI iv`c l`gdy hn[ lok-Dwrw Anuswr, gu`gw mUL
rUp iv`c s`pW dw rwjw sI jo mnu`KI jwmy iv`c sMswr iv`c AwieAw[

• Cpwr dw mylw: BwdroN sudI cOdW ƒ izlHw luiDAwxw dy ipMf Cpwr ivKy l`gdw hY[ ies iv`c
gu`gy dy BgqW qoN ibnW Awm lok vI Swml huMdy hn[ hux ies myly dw cir`qr lOikk ho igAw
hY[
2. dyvI mwqw dy myly: dyvI mwqw ƒ piqAwaux leI l`gdy hn[ jvwlw jI, icMqpurnI, nYxwdyvI
Aqy mnsw dyvI dy AsQwnW au~pr cyqr Aqy A`sU mhIinAW iv`c nrwiqAW dy idnW iv`c dyvI
mwqw dy myly l`gdy hn[

• jrg dw mylw: cyqr mhIny dy pihly mMglvwr izlHw luiDAwxw dy jrg ipMf iv`c sIqlw
dyvI ƒ piqAwaux leI ieh mylw l`gdw hY[ ies myly iv`c mwqw ƒ byhy gulguly Byt kIqy
jWdy hn[ ies krky ies ƒ ‘bihVIey dw mylw’ vI ikhw jWdw hY[ sIqlw dyvI dy vwhn
Koqy ƒ pUijAw jWdw hY Aqy aus ƒ gulguly qy Coly Byt kIqy jWdy hn[
3. pIrW-&kIrW dI SrDw iv`c myly: ^wngwhW, hujirAW qy qkIAW au~pr pIrW-&kIrW dI SrDw
iv`c myly l`gdy hn[

• jgrwvW dI roSnI: hr swl 14 qoN 16 P`gx q`k luiDAwxw izlHy dy jgrwvW ivKy sU&I
&kIr Abdu`l kwdr ijlwnI dI kbr au~pr ieh mylw l`gdw hY[ kbr au~pr AnykW icrwZ
bwLy jWdy hn ijs krky ies myly dw nW ‘roSnI’ pY igAw[
4. gurU swihb dI ismrqI iv`c myly: pMjwb iv`c gurU swihbwn dy pwvn-sQwnW au~qy myly l`gdy
rihMdy hn[

• mukqsr dw mylw: ieh mylw mwGI vwLy idn cwLI isMGW dI Xwd iv`c mukqsr ivKy l`gdw
hY[ gurU jI ny iehnW isMGW duAwrw id`qw bydwvw pwV id`qw sI Aqy ShId isMGW ƒ ‘mukqy’'
kih ky snmwinAw[ ies krky hI ies QW dw nW iKdrwxy qoN mukqsr pY igAw[

• AnMdpur swihb dw holw-mh`lw: hoolI qoN Agly idn cyq vdI pihlI ƒ AnMdpur swihb
iv`c kysgVH dy sQwn au~qy mylw l`gdw hY, ijs ƒ ‘holw-mh`lw’ kihMdy hn[

• qrn qwrn dI m`isAw: BwdoN dI m`isAw ƒ BwrI mylw qrn qwrn ivKy l`gdw hY[

skUl is`iKAw ivBwg, pMjwb 8


• gurU goibMd isMG jI dy swihbzwidAW dI ShIdI vwLy sQwnW cmkOr swihb Aqy &iqhgVH
swihb ivKy v`fy joV-myly l`gdy hn[

• pMjwb dy iqauhwr:
pMjwb iv`c cMn dIAW iqQW nwL sMbMiDq purb iekwdSI, pUrnmwsI, m`isAw Aqy sMgrWd KUh dIAW
itMfW vWg gyVy pey rihMdy hn[ pMjwb iv`c iqauhwr lgwqwr c`ldy rihMdy hn[

• cyq : nvW vrHw/nvW sMmq


cyqr sudI A`T ƒ kMjkW
cyqr sudI nON ƒ rwm nONvIN

• swvx : qIjI iq`Q ƒ qIAW

pUrnmwsI ƒ r`KVI

• BwdroN : ikRSnw p`K dI A`TvIN ƒ jnm-AStmI

• A`sU : hnyry p`K dIAW pMdrW iqQW ƒ sRwD


cwnx p`K dI eykm qoN nONvIN q`k nrwqy
dsvyN idn dsihrw

• k`qk : hnyry p`K dI cOQI iqQ ƒ ‘krvw-cOQ’


m`isAw ƒ idvwLI
pUrnmwsI ƒ gurU nwnk dyv jI dw gurpurb

• poh : A^Irly idn lohVI

• mwG : mkr sMkRWqI, mukqsr dw mwGI mylw


mwG sudI pMj ƒ bsMq pMcmI
• P`gx : holI

pMjwb dy rsm-irvwj

• rsm-irvwj BweIcwirk jIvW dy mnW dIAW s`DrW qy jzibAW dI qrjmwnI krdy hn[
• jnm, ivAwh-SwdI Aqy mrn jIvn-nwtk dIAW iqMn JwkIAW hn[

• jIvn-nwtk dIAW iqMny JwkIAW dy rMg-mMc swfy GrW dy ivhVy huMdy hn[
• muFlw mnu`K dYvI qwkqW qoN bhuq frdw sI[

skUl is`iKAw ivBwg, pMjwb 9


• dYvI qwkqW nUM piqAwaux krky bhuq swry sMskwr ArMB hoey[
• kuJ sMskwr ^uSIAW dy pRgtwvy qoN vI pYdw hoey[

• mnUM ny jIvn nUM cwr BwgW iv`c vMifAw hY: bRhmcrj, igRsq, bwnpRsQ, sinAws
• AgnI cwnx dw icMnH hY[
• pwxI S`uDqw dw icMnH hY[

• lohw bcwA dw icMnH hY[


• Anwj cVHwvy dw icMnH hY[

• hrI Gwh jW ibrK dI twhxI cMgy SgnW dw icMnH hY[


• hrI Gwh nUM ‘d`B’ vI ikhw jWdw hY[

• jnm nwL sMbMiDq rsm-irvwj:


1. guVHqI dI rsm
2. pMjvIN nHwaux dI rIq
3. CtI dI rIq
4. bwhr vDwaux dI rsm
5. CUCk Byjxw
6. muMfn-sMskwr (ihMdU Drm iv`c)

• ivAwh nwL sMbMiDq rsm-irvwj:


1. rokx jW Twkx dI rsm
2. kuVmweI jW sgweI
3. swhw kFvwauxw
4. swhy dI ic`TI Byjxw
5. swhy l`q bMnHxw jW QVHy pwauxw
6. kVwhI cwVHnI
7. vtxy jW mweIey dI rIq
8. surmw puAweI
9. GoVI dI rIq/ vwg-PVweI
10. imLnI dI rsm

skUl is`iKAw ivBwg, pMjwb 10


11. PyirAW dI rsm
12. vrI idKwauxw
13. dwj/K`t ivKwauxw
14. pwxI vwrnw
15. kM|xw Kyfxw
16. pytI-KulHweI

• Akwl-clwxy jW mOq dIAW rsmW:


1. PUhVI ivCw ky bYTxw
2. Aw^rI ieSnwn
3. ArQI cu`kxw
4. lWbU lwauxw
5. kpwl-ikirAw
6. Pu`l cugxy
7. hMgwmy dI rsm
8. dsqwrbMdI dI rsm

pMjwb dIAW lok-KyfW


• lok-KyfW pMjwbI lok-jIvn dw Ain`KVvW AMg hn[

• Kyfxw mnu`K dI mUl pRivrqI hY[


• ju`sw, iv`q qy suBwA Anuswr hI hryk ivAkqI Awpxy leI Kyf cuxdw jW isrjdw hY[
• b`cy dy jnm lYx nwL hI Kyf-pRikirAw ArMB ho jWdI hY[

• Kyf-rucIAW b`cy dy srIirk, mwnisk Aqy boiDk ivkws dIAW sUck hn[
• KyfW mnu`K AMdr hwr nUM iKVy m`Qy svIkwrn dI SkqI pYdw krdIAW hn[
• lok-KyfW dy inXm krVy nhIN huMdy[

• lok-KyfW dw smW-sQwn vI inSicq nhIN huMdw[


• lok-KyfW leI mihMgw smwn nhIN ^rIdxw pYNdw sgoN sQwink auplbD smgrI nwL hI Kyf ilAw
jWdw hY[
• lok-KyfW b`icAW iv`c sdBwvnw, nyk-nIAqI, iensw& vrgy nYiqk gux pYdw krdIAW hn[

skUl is`iKAw ivBwg, pMjwb 11


• Kyfx smyN iksy ie`k iKfwrI nUM im`q/ip`q/mItHI/vwrI jW dweI dyxI pYNdI hY[
• dweI kOx dyvygw? ieh inrDwirq krn leI pu`gxw pYNdw hY[

• pu`gx leI v`K-v`K rIqW hn- CMd aucwrn rwhIN (eINgx-mINgx qLI-qlINgx), h`Q hvw iv`c
auCwL ky pu`Ty-is`Dy krky pùigAw jWdw hY[

• tolIAW bxw ky KyfIAW jWdIAW KyfW iv`c ‘AwVI miV`kxw’ rwhIN tolIAW dI vMf kIqI jWdI hY[
• pu`gx Aqy AwVI miV`kx smyN Kyf-gIqW dw pRXog huMdw hY[

• lok-KyfW iv`c BweIcwirk sWJ vyKx nUM imLdI hY; koeI jwq-pwq nhIN, koeI aUc-nIc nhIN,
AmIrI-ZrIbI dw pwVw nhIN[

• purwqn smyN iv`c ipMf rL ky iKfwrIAW dI ^urwk dw pRbMD krdy sn[


• kuSqIAW purwqn smyN qoN hI pMjwbIAW leI iK`c-BrpUr rhIAW hn[
• pMjwb dI DrqI ny gwmw, gUMgw, myhrdIn, kysr isMG, ik`kr isMG Aqy dwrw isMG vrgy sMswr
pRis`D pihlvwn pYdw kIqy hn[

• kb`fI pMjwbIAW dI rwStrI Kyf hY[


• sONcI p`kI pMjwbI juAwnW dI mnpsMd Kyf rhI hY[
• sONcI p`kI iksy h`d q`k bOkisMg nwL imLdI-juLdI Kyf hY[

• iK`do-KUMfI lok-Kyf hwkI iv`c jw smoeI hY[


• lUx-qyl-l`lHy dI QW ikRkt ny m`l leI hY[
• A`fI-CV`pw jW A`fI-t`pw kuVIAW dI hrmn-ipAwrI Kyf hY[

• s`kr-iB`jI muMfy-kuVIAW dovW dI hI hrmn-ipAwrI Kyf hY[


• fMfw-fu`k jW pIl-plINGx grmIAW dI ru`qy dupihr smyN sMGxy dr^qW au~pr KyfI jWdI sI[

• ‘bWdr-kIlw’ isAwL ru`q dI Kyf hY[


• ‘bWdr-kIlw’ muMfy-kuVIAW rL ky Kyfdy hn[
• pRis`D pMjwbI AKwx hY: KyfW Aqy mWvW mu`kx ’qy hI cyqy AwauNdIAW hn[

skUl is`iKAw ivBwg, pMjwb 12


pMjwb dy lok-ik`qy Aqy lok-klwvW
• lok-ik`qy pRwcIn simAW qoN hI mnu`KI jIvn-jwc dw ih`sw rhy hn[

• jdoN koeI kwmw-SRyxI lMmw smW lgwqwr ie`ko kMm krdI rhI qW aus SRyxI nUM ik`qy dy nW nwL hI
jwixAw jwx l`gw; ijvyN: lohy dw kMm krn vwiLAW nUM ‘luhwr’ dw nW dy id`qw igAw[

• h`Q nUM sMsikRq iv`c ‘kr’ ikhw jWdw hY[


• ik`qw aus nUM ikhw jWdw hY ijs kMm qoN iksy ikrq dw inrmwx hovy[ pr ieh zrUrI nhIN ik
sQUl ikrq (CUhI jw skx vwLI vsq) dw hI inrmwx hovy[
• bwzIgr Aqy mrwsI dovyN ik`qy AsQUl ikrq (mihsUs krn vwLI) dw inrmwx krdy hn[

• lok-ik`qw ipqw-purKI kMm hY jo pIVHI-dr-pIVHI c`ldw rihMdw hY[


• ik`qw krn vwLy nUM kwrIgr ikhw jWdw hY[(‘kwr’ Bwv ik`qw, ‘gr’ Bwv krn vwLw)
• kwrIgrI iv`c muhwrq hwsl hox ’qy kMm iv`c klw qy suhj pYdw hox auprMq kwrIgrI
iSlpkwrI dI SRyxI iv`c igxI jWdI hY[

• lok-ik`qw Aqy lok-DMdw dy ArQW iv`c mwmUlI ijhw &rk hY[ DMdy iv`c Dn pRwpqI nUM pihl
id`qI jWdI hY, ies iv`c ikrq dw inrmwx zrUrI nhIN huMdw; ijvyN: vpwr, SwhUkwrI[

• pMjwbI s`iBAwcwr iv`c ‘ik`qy’ dy mukwbly ‘DMdy’ nUM G`t siqkwr nwL vyiKAw jWdw hY[
• lok-ik`qy dI ivSySqw ieh hY ik auh s`iBAwcwr Aqy rihql dIAW loVW dI pUrqI krdw hY[
• luhwr/qrKwx KyqI dy ik`qy leI g`fw, suhwgw, hL, pMjwLI, rMbw, khI, dwqrI Awid bxwauNdy
rhy hn[
• GrylU vrqoN leI qrKwx mMjI, pIVHI, crKw, sMdUk, Gotxw, cklw-vylxw Awid bxwauNdw irhw
hY[

• suinAwr gihxy iqAwr krdw hY[


• kil`p, biGAwVI, s`gI-Pu`l, TUTIAW, dwauxI, qR`gw Awid iesqrIAW dy kysW iv`c guMdy jwx
vwLy gihxy hn[

• kMnW iv`c pwey jwx vwLy znwnw gihixAW iv`c vwLIAW, kWty, ip`pL-p`qIAW, FyfU, Jumky, buMdy,
rylW, fMfIAW Awid izkrXog hn[
• n`k iv`c pwey jwx vwLy znwnw gihixAW iv`c n`Q, bulwk, lONg, qIlHI, bysr, nu`krw Awid
pRmu`K hn[

skUl is`iKAw ivBwg, pMjwb 13


• grdn duAwLy pwey jwx vwLy znwnw gihixAW iv`c h`s, rwxIhwr, qvIq, sONkx mhurw, m`KI,
jugnI, hmyl Awid izkrXog hn[

• iesqrIAW dI vIxI ’qy pwey jwx vwLy gihixAW iv`c goKVU, prIbMd, cUVIAW, kMgx, phuMcI,
bWkW, klIry Awid pRmu`K hn[
• auNgLW ’qy pihny jwx vwLy gihxy muMdrI, Cwp, klIcVI, AwrsI Awid hn[

• lok-ik`qy kwrIgr dI ivSyS muhwrq sdkw aus dI v`KrI pCwx sQwipq krdy sn[
• lok-klw Awid-mwnv qoN hI mnu`K dI mwnisk iqRpqI dw swDn rhI hY[
• srlqw Aqy swdgI lok-klw dy ivSyS gux hn[

• pMjwb dI lok-klw sdw hI sMvydnSIl, swdI Aqy mwnvI mu`lW vwLI rhI hY[
• lok-klw Aqy swSqrI klw iv`c v`fw AMqr iehI hY ik lok-klw dy inXm lckIly huMdy hn
jdoNik swSqrI klw b`JvyN inXmW vwLI huMdI hY[

• pMjwb dIAW bhuqIAW lok-klwvW dIAW isrjk iesqrIAW rhIAW hn[

• pMjwb dI lok-klw iv`c jIvn dy suKWiqk pihlU hI pyS hoey hn[


• pMjwb dI lok-klw AfMbr qoN mukq hY[
• lok-klw AwpxI smgrI nyVy dy cugirdy iv`coN hI pRwpq krdI hY[

• pMjwb dI lok-klw iv`c bwZ qy PulkwrI dI kFweI dI ivSyS QW hY[


• bwZ dI kFweI rMgweI kIqy K`dr au~pr rMg-brMgy rySmI DwigAW nwL ies qrHW kIqI jWdI hY
ik koeI vI QW kFweI qoN ibnW ^wlI nhIN idsdI[

• PulkwrI dI kFweI rMgweI kIqy K`dr dy k`pVy au~pr bUtIAW dy nmUny vjoN kIqI jWdI hY[

• cop, su`Br, iqlp`qrw Aqy nIlk PulkwrI dy pRis`D nmUny hn[


• cop Aqy su`Br ivAwh dIAW PulkwrIAW hn[
• su`Br, gUVHy lwl rMg dw kFweI kIqw K`dr huMdw sI ijs dIAW cwry nu`krW ’qy kFweI kIqI
jWdI sI[
• su`Br ivAwh iv`c PyirAW smyN lwVI Awpxy isr au~pr lYNdI sI[

• nIly rMg dy K`dr ’qy pILy jW lwl rMg dy Dwgy nwL kIqI kFweI nUM nIlk AwKdy hn[
• Cmws PulkwrI dI kFweI SISy dy tukVy lw ky kIqI jWdI sI[

skUl is`iKAw ivBwg, pMjwb 14


• PulkwrI leI sDwrn K`dr qoN ibnW lwl rMg dw mulwiem K`dr vI iesqymwl kIqw jWdw sI
ijs nUM hlvwn ikhw jWdw sI[

• drIAW A`fy bxw ky Aqy KysIAW K`fI ’qy buxIAW jWdIAW hn[

• p`KIAW dI nmUnydwr buxqI, JoiLAW Aqy rumwlW ’qy kIqI kFweI vI pMjwb dIAW lok-klwvW
dI izkrXog vMngI hY[

• pMjwb dIAW lok-klwvW iv`c sWJI Aqy AhoeI dIAW mUrqIAW bxwaux dI vI ivSyS mh`qqw
hY[

pMjwb dy lok-nwc
• lok-nwc isr& mnorMjn dw swDn nhIN sgoN ies iv`c iksy iK`qy dy lokW dI smwijk,
s`iBAwcwirk, nYiqk, Dwrimk, rwjsI Aqy ieiqhwisk jIvn-qor dIAW prqW mOjUd huMdIAW
hn[

• pMjwb iv`c pMj hzwr pUrv eIsvI qoN lok-nwc n`cx dI prMprw dy pRmwx imLdy hn[
• pMjwb dy lok-nwcW dw vrgIkrn do p`DrW ’qy kIqw jWdw hY- iesqrIAW dy lok-nwc Aqy
mrdwvyN lok-nwc[

• iesqrIAW dy lok-nwcW iv`c ig`Dw, sMmI, ik`klI, hu`ly-hulwry pRmu`K rUp iv`c Swml hn[
• ig`Dw qwlI nwc hY[ qwVI dw vhwA bolIAW Aqy t`ipAW dy nwL-nwL c`ldw hY[
• pMjwbxW Awpxy hr pRkwr dy kwr-ivhwr iv`coN ig`Dy vwsqy mOky isrj lYNdIAW hn[

• ig`Dy dIAW mudrwvW nUM sIimq nhIN kIqw jw skdw[


• t`py jW bolI dy aucwr-sMdrB iv`coN nvIN Aqy mOky Anuswr mudrw isrj leI jWdI hY[
• ig`Dy leI iksy ^ws swz dI zrUrq nhIN huMdI[

• ig`Dy nUM pMjwb dw srqwj lok-nwc mMinAw igAw hY[


• sMmI lok-nwc p`CmI pMjwb dIAW bwrW dy ielwikAW iv`c pRcilq irhw hY[
• sMmI lok-nwc dy jnm Aqy pRPuilq hox sMbMDI keI DwrnwvW Aqy dMq-kQwvW pRcilq hn[

• sMmI lok-nwc dIAW mudrwvW ig`Dy dIAW mudrwvW qoN iBMn huMdIAW hn[
• sMmI lok-nwc vDyry krky bwhW dy ihloirAW au~qy AwDwirq hY[

• ik`klI CotIAW kuVIAW dw lok-nwc hY[


• ik`klI nUM ig`Dy dI nrsrI vI ikhw jw skdw hY[

skUl is`iKAw ivBwg, pMjwb 15


• mrdwvyN lok-nwcW iv`c BMgVw, JUMmr, lu`fI, mlv`eIAW dw ig`Dw Awid pRmu`K hn[
• BMgVw mUl rUp iv`c ikrswxI-nwc hY[

• BMgVw lok-swz Fol dI srl qwl ’qy n`icAw jWdw hY[


• BMgVy dI tolI iv`coN hI ncwr jW FolcI bolI pwauNdw hY Aqy bwkI aus dw swQ idMdy hn[
• BMgVy dIAW Axigxq mudrwvW hn[

• BMgVy iv`c ncwrW dI igxqI inrDwirq nhIN huMdI[


• vrqmwn smyN BMgVy dw Asl srUp bdl cu`kw hY[

• JUMmr p`CmI pMjwb dy sWdl bwr dw lok-nwc hY[


• JUMmr lok-gIq ‘Foly’ dy bolW rwhIN Fol dI qwl ’qy n`icAw jWdw hY[
• JUMmr dIAW iqMn qwlW- m`TI qwl, qyz qwl Aqy bhuq hI qyz qwl huMdIAW hn[

• JMUmr dy AMiqm pVwA q`k kuJ hI ncwr n`cdy rih jWdy hn[
• lu`fI nIm-phwVI Aqy nwL l`gdy mYdwnI ielwikAW iv`c pRcilq irhw hY[
• lck Aqy msqI BrpUr AdwvW vwLy ies srl nwc nUM iesqrIAW dw lok-nwc vI smJ
ilAw jWdw hY[
• lu`fI mUl rUp iv`c ij`q jW ^uSI dw nwc hY[

• mwlvw BU-KMf iv`c mrdW dw ig`Dw pRcilq irhw hY[ ies nUM ‘cobrW dw ig`Dw’ jW ‘mlv`eIAW
dw ig`Dw’ vI AwiKAw jWdw hY[

• ‘Dmwl’ lok-nwc sU&IAW-sMqW dy fyirAW ’qy n`icAw jWdw irhw hY[


• Bgq-nwc, jMgm-nwc, nwmDwrI-nwc, suQrw-nwc, gu`gw-nwc Awid lg-pg lupq ho cu`ky
hn[

pMjwb dIAW nklW


• nklW nUM sWg jW rIs vI ikhw jWdw hY[
• nklW leI ‘BMf-BMfOqI’ nW vI vriqAw jWdw hY[

• nklW mOiKk rUp iv`c pIVHI-dr-pIVHI A`gy qurIAW jWdIAW hn[


• ilKqI rUp iv`c Aw ky nklW siQr Aqy inrjIv ho jWdIAw hn[
• smW, sQwn Aqy pRsMg dy bdlx nwL nklW dI swrQkqw vI G`t-v`D huMdI rihMdI hY[
• nklW krn vwLy klwkwrW nUM nklIey ikhw jWdw hY[

skUl is`iKAw ivBwg, pMjwb 16


• ivSy p`KoN nklW dIAW iksmW jnm, ivAwh, hU-bhU sWgW, ik`iqAW Aqy ivSyS ivAkqIAW bwry
mMnIAW jWdIAW hn[

• rUp p`KoN nklW do iksm dIAW huMdIAW hn- in`kIAW nklW Aqy lMmIAW nklW[

• in`kIAW nklW nUM do hI klwkwr Kyfdy hn- ie`k dy h`Q iv`c cmotw huMdw hY Aqy dUjy dy h`Q
iv`c qblw[

• in`kIAW nklW dw smW pMj qoN ds imMt huMdw hY[


• in`kIAW nklW dw AMq ptwky vWg Ptdw hY[
• lMmIAW nklW ie`k pUrI tolI duAwrw KyfIAW jWdIAW hn[

• lMmIAW nklW iv`c ds-pMdrW pwqr huMdy hn[


• lMmIAW nklW dw smW iqMn GMty q`k ho skdw hY[
• lMmIAW nklW iv`c mh`qvpUrn pwqr do hI huMdy hn- ie`k rMgw Aqy dUjw ibglw[

• rMgw SbdW dw mihl auswrdw hY Aqy ibglw l`q mwr ky Fwh idMdw hY[
• rMgw lMmIAW nklW dw inrdySk vI huMdw hY[

• bhuqw isAwxw nklIAw hI rMgw bxdw hY[


• nklW iv`c drSkW dI Aihm BUimkw huMdI hY[
• nklIey dI sMboDnI-SYlI bhu-pswrI huMdI hY[

• drSkW duAwrw AdwkwrW nUM id`qy pYisAW nUM ‘vyl’ ikhw jWdw hY[
• mMc dy p`K qoN nklW smUihk Aqy Ku`lHy cir`qr dIAW DwrnI hn[
• nklW iv`c isr& sMkyiqk Aqy luVINdI smgrI hI vrqI jWdI hY[

• nklW Kyfx leI iqMn pRkwr dw ipV vriqAw jWdw hY- G`grI, qIr kmwnI Aqy dr^q vwLw
QVHw[

• pMjwbI s`iBAwcwr Anuswr nklW iqMn smyN KyfIAW jWdIAW hn- muMfy dy jnm, muMfy dy ivAwh
Aqy myly-iqauhwr smyN[

• AwDuink qknwlojI dy Xu`g iv`c vI lok bVI idlcspI nwL nklW nUM dyKdy hn[

skUl is`iKAw ivBwg, pMjwb 17


pMjwbI s`iBAwcwirk pirvrqn

• s`iBAwcwr ie`k vgdw dirAw hY[


• pYdwvwrI swDnW Aqy qknIk dy bdl jwx nwL s`iBAwcwr iv`c vI qbdIlI dyKx nUM imLdI hY[
• KyqI-bwVI AwDwirq jgIrdwrI pRbMD mrd-pRDwn irhw hY[

• jgIrdwrI pRbMD iv`c AOrq nUM pYr dI ju`qI smiJAw jWdw sI[
• bzwr iv`c ivdySI k`pVy rvwieqI pihrwvy dy mukwbly ssqy imL rhy hn[

• pMjwbI s`iBAwcwr iv`c ipCly kuJ dhwikAW qoN Kwx-pIx iv`c bhuq qbdIlI AweI hY[
• pMjwb iv`c mws pkwaux dy bhuqy qrIky muZlW nwL hI Awey sn[
• rsgu`lw bMgwl qoN pMjwb iv`c AwieAw hY Aqy Foklw gujrwq qoN[

• fosw, sWbr, ieflI d`Kx dy Kwxy hn[


• swnUM Awpxy rvwieqI KwixAW nUM qrjIh dyxI cwhIdI hY ikauNik Awpxy ielwky iv`c pYdw hoey KwD-
^urwk dy pdwrQ ishq leI vDyry lwhyvMd huMdy hn[

• cMgI ishq leI f`bwbMd KwixAW qoN bcxw cwhIdw hY[


• rvwieqI KwixAW nUM pihl dyxI pMjwb dy ArQcwry dy ivkws leI vI zrUrI hY[

• Srwb Aqy nSy dI vD rhI vrqoN pMjwbI s`iBAwcwr au~pr v`fw D`bw hY[
• pMjwb iv`c ipMfW dI bjwey SihrW iv`c v`sx dw ruJwn viDAw hY[

• sWJy pirvwrW dI QW hux joVw-pirvwrW ny lY leI hY[


• iehnW do ruJwnW ny pMjwbI s`iBAwcwr nUM v`fI Fwh lweI hY[
• bzurg Gr iv`c nw hox kwrn nvIN pIVHI s`iBAwcwirk sMskwrW qoN vWJI rih jWdI hY[

• swnUM sWJy pirvwrW Aqy joVw-pirvwrW dy ivckwrlw rUp isrjx dI loV hY[ mwqw-ipqw nUM Gr
iv`c nwL r`K ky Aijhw krnw sMBv hY[

• pMjwbIAW iv`c ivdyS jwx dw ruJwn vI viDAw hY[


• ZYrknUMnI FMg nwL ivdyS igAw bMdw pMjwbI s`iBAwcwr dI ^uSbo nhIN PYlwA skdw[

• nvIN pIVHI nvyN sMcwr-swDnW dI Ku`lH ky vrqoN kr rhI hY[


• vwqwvrn iv`c pYdw ho rhIAW sm`isAwvW dw h`l l`Bx leI swnUM Awpxy purwqn s`iBAwcwr v`l
muVnw pvygw[ ijvyN plwsitk dy il&wi&AW dI QW JoLy dI vrqoN krn dI Awdq pwaux dI loV hY[

skUl is`iKAw ivBwg, pMjwb 18


• ‘mwqw Driq mhqu’ nUM smJ ky im`tI Aqy bnspqI dI kdr krnI pvygI[
• s`iBAwcwr leI BwSw vwhn huMdI hY[

• ivdySI BwSw dI vrqoN b`icAW nUM pMjwbI s`iBAwcwr qoN dUr kr rhI hY[
• pMjwbI gIqW Aqy i&lmW iv`c ‘j`t’ Sbd dI vrqoN bhuq vD geI hY Aqy aus nUM ihMsk Aqy SrwbI
dy rUp iv`c icqirAw igAw hY[

• hr pMjwbI nUM Awpxy s`iBAwcwr au~pr AiBmwn nhIN sgoN mwx krnw cwhIdw hY[

• ikrq krnw Aqy vMf Ckx dy nwL sbr, sMqoK Aqy sihjqw nUM Apxwaux dI loV hY[

vsqUinST pRSn

ie`k-do SbdW iv`c au~qr vwLy pRSn: (5 AMk)


1. pMjwbI cir`qr AMdr bIj rUp iv`c kI smwieAw hoieAw hY?
2. pMjwbI g`BrUAW dw pRmu`K lok-nwc ikhVw hY?
3. sony dw ik`qw krn vwLy nUM kI ikhw jWdw hY?
4. nvIN pIVHI ikhVy swDnW dI Ku`lH ky vrqoN kr rhI hY?
5. Ajoky BwrqI pMjwb iv`c ikMny dirAw rih gey hn?
6. ihMdU pirvwrW iv`c b`cy dw muMfn-sMskwr kdoN kIqw jWdw hY?
7. irgvyd smyN pMjwb nMU iks nW nwL jwixAw jWdw sI?
8. ikhVy lok-nwc nUM ‘ig`Dy dI nrsrI’ mMinAw jWdw hY?
9. hMgwmy smyN ikhVI rsm kIqI jWdI hY?
10. jrg dw mylw iks nUM piqAwaux leI l`gdw hY?
11. bwZ Aqy PulkwrI dI kFweI iks k`pVy au~pr kIqI jWdI hY?
12. ikhVIAW nklW nUM Kyfx vwLy pwqr rMgw Aqy ibglw huMdy hn?
13. swvx dI pUrnmwsI nUM ikhVw iqauhwr mnwieAw jWdw hY?
14. ikhVw vyd BwrqI s`iBAwcwr dw mhwn sRoq mMinAw jWdw hY?
15. sMsikRq iv`c h`Q nUM kI ikhw jWdw hY?
16. ‘cuMm-cuMm r`Ko’ kivqw dy kvI dw nW d`so[
17. ‘purwxy pMjwb nUM AvwzW’ kivqw dw kvI kOx hY?

skUl is`iKAw ivBwg, pMjwb 19


18. ‘qwj mh`l’ kivqw dw kvI kOx hY?
19. ‘vgdy pwxI’ kivqw dw kvI kOx hY?
20. iSv kumwr btwlvI dI ikhVI kivqw quhwfI pwT-pusqk dw ih`sw hY?
21. surjIq pwqr dI ikhVI kivqw quhwfI pwT-pusqk iv`c Swml hY?
22. quhwfI pwT-pusqk iv`c drj khwxIAW iv`coN ‘jIqo’ iks khwxI dI pwqr hY?
23. quhwfI pwT-pusqk iv`c drj khwxIAW iv`coN ‘irkSy vwLw’ iks khwxI dw pwqr hY?
24. ‘sWJ’ khwxI dy ie`k pwqr dw nW d`so[
25. ‘Awpxw dys’ khwxI dw pwqr ivdyS jwx qoN pihlW ikhVw ik`qw krdw sI?
26. ‘cMgI sMgq krn Aqy burI sMgq qoN bcx’ dI nsIhq dyx leI ikhVI AKwauq FukvIN hY?
27. ‘kMm nUM A`gy pwaux dI QW qurMq krn’ dI nsIhq dyx leI ikhVI AKwauq FukvIN hY?
28. jdoN ieh d`sxw hovy ik ‘BweIcwry iv`c sB brwbr huMdy hn’ qW ikhVI FukvIN AKwauq vrqI
jWdI hY?
29. ‘jdoN koeI Gr dy isAwxy jIAW dI qW kdr nw kry Aqy bwhr dy lokW nUM izAwdw isAwxw smJy’
qW ies siQqI leI ikhVI AKwauq FukvIN hY?
30. ‘dUijAW dI Jwk C`f ky Awpxw kMm Awp krn’ dI nsIhq dyx leI ikhVI AKwauq FukvIN hY?

skUl is`iKAw ivBwg, pMjwb 20


bhu-coxvyN pRSn: (5 AMk)

1. holI dw iqauhwr kdoN mnwieAw jWdw hY?

(a) mwG iv`c (A) k`qk iv`c


(e) P`gx iv`c (s) jyT iv`c

2. kuVIAW dI hrmn-ipAwrI Kyf ikhVI hY?

(a) bWdr-kIlw (A) fMfw-fu`k


(e) iK`do-KUMfI (s) A`fI-CV`pw
3. Cpwr dw mylw kdoN l`gdw hY?

(a) swvx sudI cOdW (A) BwdroN sudI cOdW

(e) A`sU sudI cOdW (s) k`qk sudI cOdW

4. rUp p`KoN nklW ikMnI iksm dIAW huMdIAW hn?

(a) do (A) iqMn

(e) cwr (s) pMj

5. ‘pMjwb dIAW lok-KyfW’ pwT dy AwDwr ’qy d`so muMfy Aqy kuVIAW isAwL dI ru`q iv`c ikhVI
Kyf Kyfdy hn?
(a) s`kr iB`jI (A) pIl-plINGx

(e) bWdr-kIlw (s) A`fI-CV`pw

6. ivAwh iv`c PyirAW smyN lwVI isr au~pr ikhVI PulkwrI lYNdI sI?

(a) cop (A) su`Br


(e) nIlk (s) Cmws
7. mMgxI qoN ip`CoN iksy Su`B mhIny dI iqQ qy GVI ivAwh leI inXq krn nUM kI ikhw jWdw hY?

(a) swhw kFvwauxw (A) swhy l`q bMnHxw

skUl is`iKAw ivBwg, pMjwb 21


(e) swhy dI ic`TI (s) vwg-PVweI

8. fw. rwijMdrpwl isMG brwV dw ikhVw lyK quhwfI pwT-pusqk iv`c drj hY?

(a) pMjwb dIAW lok-KyfW (A) pMjwbI s`iBAwcwirk pirvrqn

(e) pMjwb dy myly qy iqauhwr (s) pMjwb dy lok-nwc

9. muMfy dy jnm smyN mihrw ikhVw qoh&w lY ky AwauNdw hY?


(a) nHwaux vwLw Forw jW J`jr (A) gu`lI-fMfw
(e) mOLI iv`c SrINh dy p`iqAW dw ishrw (s) qVwgI

10. dweI jW vwrI leI pu`gx smyN gwey jWdy gIqW dw rUp kI huMdw hY?

(a) Zzl (A) bolI

(e) is`TxI (s) CMd

11. iks p`K qoN nklW smUihk Aqy Ku`lHy cir`qr dIAW DwrnI hn?

(a) drSkW p`KoN (A) mMc p`KoN


(e) rUp p`KoN (s) pwqrW p`KoN
12. pMjwb nMU ‘spq-isMDU’ iks kwl iv`c ikhw jWdw sI?
(a) AwrIAw kwl iv`c (A) drwivV kwl iv`c
(e) irgvYidk kwl iv`c (s) hV`pw kwl iv`c

13. SbdW dy mihl kOx auswrdw hY?

(a) rMgw (A) ibglw


(e) b`gw (s) ib`lw
14. ‘sqIAw syeI’ khwxI dw pwqr kOx nhIN hY?
(a ) khwxIkwr (A) AMnHw mMgqw

(e) Bgq isMG dI mMgyqr (s) inrMjx isMG

skUl is`iKAw ivBwg, pMjwb 22


15. ‘jIqo’ ikhVI khwxI dI pwqr hY?

(a) mwVw bMdw (A) nIlI

(e) Awpxw dys (s) Gr jwh Awpxy

16. ‘sqIAw syeI’ khwxI iv`c iks dI mMgyqr dw izkr hY?

(a) ShId krqwr isMG srwBy dI (A) ShId aUDm isMG dI

(e) ShId Bgq isMG dI (s) ShId suKdyv dI

17. ‘hirMdr qy guirMdr’ iks khwxI dy pwqr hn?

(a) mwVw bMdw (A) nIlI

(e) Awpxw dys (s) Gr jwh Awpxy

18. hyT iliKAW iv`coN ‘nIlI’ khwxI nwL sMbMiDq pwqr ikhVw hY?
(a) inrMjx isMG (A) gvwlw

(e) hirMdr (s) pRo. AY`m. AY`l. mlHoqrw

19. ‘s`cy mwrg c`lidAW______________[’ AKwauq nUM pUrw kro :

(a) qMg kry jhwn (A) nwL c`ly jhwn


(e) ausqq kry jhwn (s) rsqw roky jhwn

20. ‘hmySW AwsvMd rihx dw aupdyS’ dyx leI ikhVI AKwauq FukvIN hY?
(a) mn jIqY jgu jIqu (A) iF`f BirAw kMm sirAw

(e) ie`k dr bMd sO dr Ku`lHw (s) jWdy cor dI lMgotI shI

21. AKwauq pUrI kro: ‘ihMg l`gy nw PtkVI…………………

(a) kMm coKw Awvy (A) Pl coKw Awvy

(e) rMg coKw Awvy (s) swh sOKw Awvy

skUl is`iKAw ivBwg, pMjwb 23


22. AKwauq pUrI kro: ‘rwxI Awpxy pYr DoNdI ………………[’

(a) sohxI nhIN l`gdI (A) nOkrwxI nhIN khwauNdI


(e) golI nhIN khwauNdI (s) mhwrwxI nhIN khwauNdI

23. ‘ie`k cu`p qy ………………[’ AKwauq nUM pUrw kro:

(a) swry cu`p (A) bIjo ru`K


(e) do tu`k (s) sO su`K
24. AKwauq pUrI kro: ‘……………… , vx nUM l`gI A`g[’

(a) ipMf dw siVAw vx igAw (A) pirvwr dw sqwieAw vx igAw

(e) Gr dw siVAw vx igAw (s) aumrW dw siVAw vx igAw

25. ‘sWJ hmySW brwbr dI iDr nwL r`Kx’ dI nsIhq dyx leI ikhVI AKwauq FukvIN hY?
(a) qOVI au~bLygI qW Awpxy hI kMFy swVygI
(A) fwFy nwL iBAwLI, auh mMgy ih`sw auh k`Fy gwLI
(e) ihMg l`gy nw PtkVI, rMg coKw Awvy
(s) bygwnw mihl vyK ky AwpxI ku`lI nhIN FwhIdI
26. hyT iliKAW iv`coN ikhVI vsq qrKwx iqAwr nhIN krdw?
(a) pMGUVw (A) cklw-vylxw
(e) m`t (s) cONkI
27. ikhVw gihxw grdn duAwLy nhIN pihinAw jWdw?
(a) m`KI (A) iCMg-qvIq
(e) dwKW (s) bWkW
28. ikhVw gihxw n`k iv`c pihinAw jWdw hY?
(a) bysr (A) golHW
(e) Folx (s) qR`gw
29. ‘bu`FI mweI’ iks mhIny dI sMgrWd nUM gurdvwry AweI sI?
(a) poh (A) mwG

skUl is`iKAw ivBwg, pMjwb 24


(e) jyT (s) hwVH
30. ‘irkSy vwLw’ qYA kIqy pYisAW qoN ikMny pYsy v`D mMg irhw sI?
(a) pMjwh pYsy (A) ie`k rupieAw
(e) do rupey (s) iqMn rupey

TIk jW Zlq kQn: (5 AMk)

1. AgnI cwnx dw icMnH hY[


2. Kyfxw mnu`K dI mUl pRivrqI hY[
3. lok-klw dy inXm s^q huMdy hn[
4. holy-mh`ly nUM sRI mukqsr swihb ivKy BwrI mylw l`gdw hY[
5. sONcI p`kI hwkI nwL imLdI-juldI Kyf hY[
6. hrI Gwh nUM ‘d`B’ vI kihMdy hn[
7. iqlp`qrw PulkwrI dI kFweI SISy dy tukVy lw ky kIqI jWdI sI[
8. pYdwvwrI swDnW Aqy qknIk dy bdl jwx nwL s`iBAwcwr vI bdl jWdw hY[
9. pMjwb dy smu`cy lok-nwc lOikk pRikrqI dy DwrnI hn[
10. nrwiqAW iv`c sIqlw dyvI dI pUjw kIqI jWdI hY[
11. ‘AwrsI’ auNglW ’qy pihinAw jwx vwLw gihxw hY[
12. pMjwb dy smu`cy lok-nwc lOikk pRikrqI dy DwrnI hn[
13. pUrbI pMjwb dy mwlvw BU-KMf iv`c ‘mrdW dw ig`Dw’ pRcilq hY[
14. KyqI-bwVI AwDwirq jgIrdwrI pRbMD iv`c kuVIAW dI bhuq kdr sI[
15. gu`gy dI pUjw Asl iv`c Drq-pUjw dw hI vDyry suDirAw rUp hY[
16. ‘mwVw bMdw’ khwxI pRym pRkwS dI ilKI hoeI hY[
17. inrMjx isMG AmrIkw qoN Awpxy vqn priqAw sI[
18. ‘Gr jwh Awpxy’ khwxI dI pwqr jIqo dI aumr ivAwh smyN ATwrW swl sI[
19. ‘sWJ’ khwxI sMq isMG syKoN dI ilKI hoeI hY[
20. ‘mwVw bMdw’ khwxI dw mYN-pwqr rozwnw FweI-iqMn rupey dIAW isgrtW pI jWdw sI[
21. nIlI dIAW pihlIAW v`CIAW hux sohxIAW gWvW bx cu`kIAW sn[
22. jIqo Awpxy Brw qoN A`T-ds vrHy CotI sI[

skUl is`iKAw ivBwg, pMjwb 25


23. nIlI roz Aw ky inMm hyT KVHI ho jWdI sI[
24. s^q imhnq Aqy lgn nwL kMm krn dI Awdq pwaux dI is`iKAw dyx leI ‘pwtw sIvINey nw,
ru`sw mnweIey nw, qW Gr nhIN v`sdy’ AKwauq iblkul FukvIN hY[
25. hr smyN Awpxw hI guxgwn krn vwLy ivAkqI au~pr ‘Awpy PwQVIey qYnUM kOx Cufwey’ AKwauq pUrI
qrHW FukdI hY[
26. jdoN cIz G`t hovy Aqy ausdI mMg krn vwLy bhuqy hox, AijhI siQqI au~qy ‘iF`f BirAw kMm
sirAw’ AKwauq FukvIN hY[
27. QoVHw ijhw kMm kr ky hI Q`k jwx vwLy leI ‘iK`do ProiLAW lIrW hI inkLnIAW hn’ AKwauq FukvIN
hY[
28. ‘mukwbly iv`c sB nUM brwbr dy mOky imLdy hn’ ieh d`sx leI ‘mWhW-moTW iv`c koeI v`fw-Cotw nhIN
huMdw’ AKwauq FukvIN hY[
29. ‘soc-smJ ky bolx dI mh`qqw’ nUM d`sx leI ‘g`l kihMdI qUM mYnUM mUMhoN k`F, mYN qYnUM ipMfoN kFwauNdI
hW’ AKwauq FukvIN hY[
30. ‘p`k cu`kIAW AwdqW qoN mnu`K dw CyqI Cutkwrw sMBv nhIN’ ieh d`sx leI ‘vwdVIAW-sjwdVIAW
inBx isrW dy nwL’ AKwauq FukvIN hY[

^wlI QWvW Bro: (5 AMk)

1. nklW Kyfx leI iqMn pRkwr dw ___________ vriqAw jWdw hY[


2. pMjwb iv`c nvW sMmq ___________ dI eykm nUM mnwieAw jWdw hY[
3. jrg dy myly iv`c gulguly ___________ nUM KuAwey jWdy hn[
4. ‘Foklw’ ___________ pRWq nwL sMbMiDq hY[
5. rsgu`lw ___________ pRWq qoN pMjwb AwieAw[
6. ___________ dw inXmb`D ivAwkrn-gRMQ pMjwb dI DrqI au~pr hI iliKAw igAw[
7. gurU hirgoibMd jI ___________ dy iklHy qoN 52 rwijAW nUM bMdI qoN Cufw ky AMimRqsr pu`jy sn[
8. jnm qoN ip`CoN ___________ dI rsm mh`qvpUrn mMnI jWdI sI[
9. ___________ dI QW hux hwkI ny m`l leI hY[
10. nIly rMg dI Bwh mwrn krky hI ies PulkwrI nUM ___________ kihMdy hn[
11. AKwauq pUrI kro: koh nw c`lI ___________ [

skUl is`iKAw ivBwg, pMjwb 26


12. AKwauq pUrI kro: Awpxw mwrygw qW ___________ [
13. AKwauq pUrI kro: ___________ swrw t`br iqhwieAw[
14. AKwauq pUrI kro: Awdr qyrI cwdr nUM, ___________[
15. AKwauq pUrI kro: ___________ lMgotI hI shI[
16. kwiv-sqr pUrI kro: cuMm-cuMm r`Ko nI ieh ___________ [
17. kwiv-sqr pUrI kro: husn-mMfl iv`c KVHI KyfdI, ___________ [
18. kwiv-sqr pUrI kro: hY DrqI pr ___________ , suMdrqw iv`c ilSky[
19. kwiv-sqr pUrI kro: ieh cWdI dIAW ___________ kdy nWh swfw r`b sI[
20. kwiv-sqr pUrI kro: dvweI Kw mrIz hI ___________ , swfy h`Q kI AwieAw?
21. kwiv-sqr pUrI kro: qy mYN turdw hI rhW, ik tuirAW ___________ [
22. kwiv-sqr pUrI kro: KVoNdy busdy ny, ik pwxI ___________ [
23. kwiv-sqr pUrI kro: su`qy pwixAW dy iv`c su`qw, ___________ dw swieAw[
24. kwiv-sqr pUrI kro: nINd-tUixAW dy jMqr iv`c, ___________ [
25. kwiv-sqr pUrI kro: ies zr^yz zmIn dy ___________ Pu`itAw zihr[
26. kwiv-sqr pUrI kro: myry vwrI p`iqAW dI pMf ___________ ho geI[
27. kwiv-sqr pUrI kro: swfy ivhVy mrI ___________ ie`k sI rwjw, ie`k sI rwxI[
28. kwiv-sqr pUrI kro: kdy-kdy bwlW dy ku`CV,
sOx inicMq, ___________ mWvW[
29. kwiv-sqr pUrI kro: l`gI Du`p jy Sihr qyry dy ibrKW nUM
Sihr myry dw ___________ [
30. kwiv-sqr pUrI kro: kOx ikqy ibrKW qoN ___________ qoV irhw[

skUl is`iKAw ivBwg, pMjwb 27


hyT ilKy pYirAW nUM pVH ky pu`Cy gey pRSnW dy au~qr ilKo: (6 AMk)

1.

Bwrq Anykqw iv`c eykqw vwLw mulk hY Bwv Bwrq ie`k Aijhw dys hY ij`Qy iviBMn s`iBAwcwr
pRwpq huMdy hn[ ie`Qy v`K-v`K rwjW dIAW Awpo-AwpxIAW BwSwvW/bolIAW, rihx-sihx, Kwx-pIx,
pihrwvw ie`k-dUsry nwLoN v`Krw imlygw[ ies Anykqw iv`c aup s`iBAwcwirk ivl`KxqwvW dy bwvjUd
BwrqI s`iBAwcwr dI eykqw kwiem hY[ aup siBAwcwr drAsl s`iBAwcwr dw hI ih`sw huMdw hY[ &rk
kyvl eynw hI hY ik ij`Qy s`iBAwcwr dw sMbMD iksy jn-smUh jW smwj nwL huMdw hY, au~Qy aup s`iBAwcwr
aup smUhW jW sQwink iK`iqAW nwL sMbMiDq huMdw hY[ audwhrn dy qOr 'qy jy BwrqI s`iBAwcwr dy sMdrB
iv`c vyiKAw jwvy qW bMgwlI, pMjwbI, gujrwqI jW mrwTI Awid jykr ie`QoN dy aup s`iBAwcwr hn, au~Qy
iehI aup s`iBAwcwr Awpo-Awpxy iK`iqAW ivcly jn-smUhW dy (mUl) s`iBAwcwr vI hn[ hor sOKI qrHW
smJx leI ij`Qy pMjwb rwj dw Awpxw 'pMjwbI s`iBAwcwr' hY, au~Qy ies dy v`K-v`K BUgoilk iK`iqAW:
mwJw, mwlvw, duAwbw Aqy puAwD iv`c ielwkweI ivSySqweIAW Aqy v`KrqwvW kwrn iehI pMjwbI
s`iBAwcwr iv`c kRmvwr mwJI, mlveI, duAwbI Aqy puAwDI aup s`iBAwcwr vjoN jwxy jWdy hn[ ikhw
jw skdw hY ik smwj iv`c ivcridAW v`K-v`K jwqW, ik`iqAW, zubwnW, DrmW Awid nwL sMbMD r`Kx
vwLy smUhW/vrgW dy AwDwr ’qy Apxwey jIvn-FMg aup s`iBAwcwr AKvwauNdy hn[

1. au~pr id`qw igAw pYrw iks lyK nwL sMbMiDq hY Aqy ies dw lyKk kOx hY?
2. s`iBAwcwr Aqy aup s`iBAwcwr iv`c kI AMqr hY?
3. pMjwbI s`iBAwcwr dy aup s`iBAwcwrW dy nW ilKo[
2.

irgvyd dy nwL-nwL pwixnI dw inXmb`D ivAwkrn-gRMQ vI iesy hI DrqI dI rcnw hY[ qkiSlw
mhwn ivSv-ividAwly dI sQwpnw vI pMjwb iv`c hI hoeI[ rmwiex, Bgvq gIqw, sRI gurU gRMQ swihb
Awid mhwn gRMQW dI rcnw vI iesy hI DrqI 'qy hoeI[ ieh vI vrnxXog hY ik ieh sB AwDuink pMjwb
iv`c nhIN rcy gey blik ieh auh smW sI jdoN pMjwb dIAW s`iBAwcwirk Aqy BUgoilk srh`dW Ajoky
rwjnIiqk nkSy ivclIAW h`d-bMdIAW qoN ikDry ivSwl sn[ m`D-kwl iv`c pMjwb ieslwm Drm Aqy
ieslwimk sMsikRqI dw bhuq v`fw Kyqr bixAw irhw ijs dy is`ty vjoN pMjwb dI v`soN dw ie`k bhuq v`fw
ih`sw ieslwm Drm nwL juV igAw[ ieslwimk sU&I-sMqW ny pMjwbI s`iBAwcwr iv`c BwrqI Aqy

skUl is`iKAw ivBwg, pMjwb 28


ieslwmI rMg dw sumyl sQwipq krn dw BrpUr Xqn kIqw[ is`K gurUAW ny AwpxI inroeI mwnvvwdI
soc nwL ie`k nvyN s`iBAwcwr dw inrmwx kIqw hY jo Ajoky pMjwbI s`iBAwcwr dw Durw hY[

1. au~pr id`qw igAw pYrw iks lyK nwL sMbMiDq hY Aqy ies dw lyKk kOx hY?
2. rmwiex, Bgvq gIqw, sRI gurU gRMQ swihb Awid mhwn gRMQW dI rcnw iks DrqI au~pr hoeI?
3. is`K gurU swihbwn dI pMjwbI s`iBAwcwr ƒ kI dyx hY?
3.

mylw ie`ko-ie`k Aijhw iek`T hY ijs iv`c sB lwVy huMdy hn, brwqI koeI vI nhIN[ pMjwbI qW
myly iv`c s`c-mu`c lwVw bixAw iPrdw hY[ aus dw 'in`j' GoVI ciVHAw huMdw hY[ myly dw hr idRS mnmohxw
qy luBwvxw hox dy nwl, s`iBAwcwirk pRiqinDqw vI krdw hY[ pMjwbI hr purb qy myly au~qy koeI nvIN
cIz zrUr ^rIddy hn[ iesy leI hr myly iv`c ie`k BrpUr bzwr au~Br AwauNdw hY ij`Qy Kwx-pIx dIAW
vMn-suvMnIAW cIzW dy nwL in`q vrqoN dw in`k-su`k, cUVIAW, vMgW, hwr-iSMgwr qy iKfOixAW Awid dIAW
dukwnW sjIAW huMdIAW hn[ ielwky dy klwkwr qy iSlpI Awpo-AwpxI klw dIAW suMdr ikRqW myly iv`c
ilAwauNdy hn[

1. au~pr id`qw igAw pYrw iks lyK nwL sMbMiDq hY Aqy ies dw lyKk kOx hY?
2. pMjwbI hr purb qy myly au~pr kI krdy hn?
3. pYry iv`c Awey hyT ilKy SbdW dy ArQ ilKo:
(a) iSlpI (A) ikRq

4.

pMjwbIAW dy idlW iv`c pIrW-&kIrW leI AQwh SrDw BrI peI hY[ kihMdy hn, pIrW- &kIrW
iv`c ie`k kxI huMdI hY ijs dw kuJ AMS auhnW iv`c SrDw r`Kx vwLy murIdW iv`c rc jWdw hY qy sihj
Bwv iv`c hI auhnW dy sB sMkt dUr ho jWdy hn[ ^wngwhW, hujirAW qy qkIAW au~qy l`gdy myly iesy
SrDw dy boDk hn[ ^wngwhW pIrW dIAW kbrW huMdIAW hn ijnHW dy AwLy-duAwLy dr^qW dIAW iJVIAW
bxIAW huMdIAW hn[ ^wngwhW, hujirAW qy qkIAW au~qy l`gdy myly suBwA iv`c BwvyN Dwrimk hn qy pIrW
pRiq Awdr-Bwv qy SrDw pRgtwaux leI, auhnW dy murIdW qy syvkW v`loN SurU kIqy gey pr smyN dy gyV
nwL ieh sWJy myilAW dw rUp Dwrn kr gey Aqy iehnW iv`c sB DrmW dy lok ibnW p`K-pwq dy Swml

skUl is`iKAw ivBwg, pMjwb 29


hox l`gy[ ieh myly pMjwbIAW dy sWJy s`iBAwcwr qy Bwvk eykqw dw huMgwrw Brdy hn[ Aijhy bhuqy myly
sU&I-&kIrW nwL sMbMiDq hn[

1. au~pr id`qw igAw pYrw iks lyK nwL sMbMiDq hY Aqy ies dw lyKk kOx hY?
2. ^wngwh kI huMdI hY?
3. ^wngwhW, hujirAW qy qkIAW au~qy l`gx vwLy myly pMjwbIAW dy sWJy s`iBAwcwr qy Bwvk eykqw dy
pRqIk ikvyN hn?

5.

nrwiqAW iv`c sWJI dyvI dI pUjw kIqI jWdI hY[ pihly nrwqy ƒ gohy iv`c im`tI guMnH ky Gr dI
iksy kMD au~qy sWJI mweI dI mUrqI bxw leI jWdI hY[ mUrqI iv`c klwqimk suMdrqw Brn leI keI
ivDIAW vrqIAW jWdIAW hn[ aus ƒ Pu`lW, kOfIAW qy moqIAW nwL sjwieAw qy gihixAW nwL iSMgwirAw
jWdw hY[ ie`k pwsy cMn cVHdw qy dUjy pwsy sUrj fu`bdw ivKwieAw jWdw hY[ keI GrW iv`c sWJI dyvI
dI mUrqI dI QW kyvl aus dw ic`qr hI aulIikAw jWdw hY[ sWJI dI mUrqI qy ic`qr lok-klw dw sohxw
nmUnw hn qy ies iv`coN lok-pRiqBw pUry jlO iv`c rUpmwn hoeI hY[ sWJI mweI dI pUjw hr roz Swm vyLy
kIqI jWdI hY[ dsihry vwLy idn srGI vyLy sWJI mweI dI mUrqI ƒ iksy toBy jW ndI-nwLy iv`c jl-
pRvwh kr id`qw jWdw hY[

1. au~pr id`qw igAw pYrw iks lyK nwL sMbMiDq hY Aqy ies dw lyKk kOx hY?
2. nrwiqAW dI igxqI ikMnI huMdI hY? nrwiqAW qoN bwAd ikhVw idn AwauNdw hY?
3. pYry iv`c Awey hyT ilKy SbdW dy ArQ spSt kro:
(a) kOfI (A) jlO

6.

pMjwb iv`c Awm qOr 'qy pihlw b`cw hox smyN kuVI ƒ aus dy pyky Byj id`qw jWdw sI[ pyky Byjx
dw kwrn ieh d`isAw jWdw sI ik aus dI mW aus dIAW srIirk loVW qoN shury Gr nwLoN vDyry jwxU huMdI
hY ies leI Awm krky pihly b`cy dw jnm aus dy nwnky Gr huMdw hY[ jxypy dIAW rsmW iv`c jxypy qoN
ip`CoN b`cw qy j`cw ƒ DUP id`qI jWdI sI jW dIvw bwL ky r`iKAw jWdw sI ijhVw ds idn lgwqwr jgdw
rihMdw sI[ muMfw jMimAw hovy qW ipMf dy lwgI Aqy BweIcwry dy hor bMdy vDweIAW lY ky Aw jWdy sn[

skUl is`iKAw ivBwg, pMjwb 30


d`B ƒ ^uSI dy mOky au~qy vDweI dw icMnH mMinAw jWdw sI[ vDweIAW lY ky lwgIAW ƒ SrDw Anuswr lwg
Aqy BweIcwry iv`c guV, imsrI jW pqwsy vMfy jWdy sn[ iehnW iv`coN kuJ rIqW hwlW vI kwiem hn[

1. au~pr id`qw igAw pYrw iks lyK nwL sMbMiDq hY Aqy ies dw lyKk kOx hY?
2. pMjwb iv`c Awm krky pihly b`cy dw jnm aus dy nwnky Gr hox dw kI kwrn hY?
3. pYry iv`c Awey hyT ilKy SbdW dy ArQ d`so:
(a) d`B (A) j`cw

7.

ies qoN ip`CoN v`fw pu`qr Awpxy h`Q iv`c lWbU lY ky s`ijEN K`by ƒ ie`k gyVw ArQI dy duAwLy
k`Fdw hY[ imrqk dy pYrW koL phuMc ky auh icKw ƒ lWbU lw idMdw hY[ A`g l`g jwx 'qy ArQI nwL
Awey swry AwdmI dUr jw ky Klo jWdy hn[ jd icKw jl ky murdy dI KoprI ivKweI dyx l`g jwvy qW
koeI AwdmI ArQI dw ie`k fMfw k`F ky murdy dI KoprI Tkordw hY Aqy hQlw fMfw icKw dy au~proN lwS
dy pYrW qoN pwr su`t idMdw hY[ ies ƒ ‘kpwl-ikirAw’ kihMdy hn[ ‘kpwl-ikirAw’ qoN ip`CoN ArQI nwL
Awey swry bMdy icKw dy bwhr pey bwLn dy qIilHAW ƒ icKw au~qy su`tdy hn Aqy iPr ibnW ipCWh q`kx
qoN vwps qur pYNdy hn[ swry AwdmI iehnW icMnHW rwhIN murdy nwL Awpxy sMbMD qoVdy hn keI vwrI f`kw
qoVdy hn qy keI vwrI kMfw[ keI inMm dI p`qI cbw ky mrn vwLy ƒ Awpxy vwsqy inMmoN kOVw kr idMdy
hn jW A`k dw du`D co ky A`koN kOVw[

1. au~pr id`qw igAw pYrw iks lyK nwL sMbMiDq hY Aqy ies dw lyKk kOx hY?
2. ‘kpwl-ikirAw’ kI hY?
3. murdy nwL sMbMD qoVn ƒ ikhVy icMnHW rwhIN drswieAw igAw hY?

8.

purwqn kwl qoN hI lok-KyfW pyNfU lokW dy mnorMjn dw mu`K swDn rhIAW hn[ ieh hr ipMf dw
ivSyS ih`sw hoieAw krdIAW sn[ iehnW dy ipV ipMf dI jUh iv`c AwQx smyN juiVAw krdy sn[ swry
ipMf dy b`icAW ny rL ky Kyfxw, koeI jwq-pwq nhIN, aUc-nIc nhIN, AmIrI-ZrIbI dw pwVw nhIN[
swry rL ky iehnW dw AnMd mwxdy sn[ BweIcwirk sWJ eynI sI ik swry ipMf ny rL ky iKfwrIAW
dIAW ^urwkW dw pRbMD krnw[ dysI iGE dy pIipAW dy pIpy iKfwrIAW ƒ Kwx ƒ id`qy jWdy sn[ ieh

skUl is`iKAw ivBwg, pMjwb 31


g`BrU vI qW swry ipMf dw mwx hoieAw krdy sn[ myilAW-muswhivAW 'qy iksy ny pihlvwnI iv`c ipMf
dw nW cmkwauxw, iksy borI cu`kx iv`c nW k`Fxw, iksy mUMglIAW Pyrn iv`c bwzI ij`qxI[ r`sw-kSI qy
kb`fI dIAW tImW ny ipMf ƒ pRis`DI idvwauxI[ ieh iKfwrI Awpxy srIrW ƒ KyfW dy hwx dw r`Kx leI
niSAW ƒ nyVy nhIN sn Fu`kx idMdy[ smu`cy ipMf dI Swn leI rL ky rihMdy sn, ipAwr nwL Kyfdy sn[
cMgI Kyf Kyfxw hI iehnW dw mnorQ hoieAw krdw sI[ ieh lok-KyfW hI sn ijhVIAW ipMfW dy XuvkW/
nOjvwnW ƒ Awhry lweI r`KdIAW sn qy kurwhy pYx qoN rokdIAW sn[

1. au~pr id`qw igAw pYrw iks lyK nwL sMbMiDq hY Aqy ies dw lyKk kOx hY?
2. purwqn kwl iv`c lok-KyfW dI kI ivSySqw sI?
3. ipMf dy iKfwrI leI au~QoN dy lok kI krdy sn?

9.

'l`ilHAW' dI Kyf ipMfoN bwhr iksy moklI ijhI QW 'qy KyfI jWdI sI[ iKfwrIAW dI igxqI
inSicq nhIN sI huMdI[ ieh bVI PurqI nwL Aqy cukMinAW ho ky KyfI jWdI sI[ swry iKfwrI iqMn-iqMn
cwr-cwr mItr dy &wsly 'qy iqMn-cwr ieMc lMmy, cOVy qy fUMGy toey pu`tdy, ijnHW ƒ l`lHy AwKdy hn[ iehnW
l`ilHAW iv`c auh Awpxy KUMifAW dy bl KVo jWdy[ lIrW dI bxI iK`do ƒ ie`k jxw zor nwL t`lw mwrdw
qy dweI vwLw iK`do ƒ n`s ky PVdw qy nyVy dy iKfwrI dy zor nwL mwrdw[ jykr iksy iKfwrI ƒ iK`do CUh
jWdI qW aus dy isr dweI Aw jWdI qy auh Awpxw KUMfw Aqy l`lHw dweI vwLy ƒ PVw ky dweI idMdw[ ies
Kyf ƒ mGweI r`Kx leI iKfwrI Awpxy l`lHy C`f ky iK`do mgr dOVdy[ jykr dweI vwLw iksy ^wlI l`lHy
iv`c pYr pw dyNdw qW l`lHy vwLy dy isr dweI Aw jWdI qy auh aus dw KUMfw PV ky Kyfx l`g jWdw[ ieh
Kyf vI hux ikDry nhIN KyfI jWdI[

1. au~pr id`qw igAw pYrw iks lyK nwL sMbMiDq hY Aqy ies dw lyKk kOx hY?
2. l`ilHAW dI Kyf leI ikhVI smgrI dI loV pYNdI sI?
3. dweI vwLy dw Cutkwrw ikvyN huMdw hY?

10.

pMjwb dy lok-ik`qy sdIAW qoN pMjwbI s`iBAwcwr Aqy pMjwbI rihql dw Ain`KVvW AMg rhy hn[
ipClI ie`k sdI iv`c smwj dy ivkws Aqy AbwdI dy vDx nwL mnu`KI loVW iv`c bySumwr vwDw hoieAw

skUl is`iKAw ivBwg, pMjwb 32


hY[ iehnW vDIAW hoeIAW loVW ƒ pUirAW krn leI jdoN h`Q nwL kIqy jwx vwLy kMm vD rhIAW loVW
ƒ pUirAW krn qoN AsmrQ ho gey qW Ajoky mnu`K ny ivigAwn dIAW nvINAW kwFW ƒ jnm id`qw Aqy
vDIAW hoeIAW loVW ƒ pUirAW krn leI mSIn dw shwrw ilAw[ vrqmwn smyN 'c pMjwb iv`c bhuq
G`t Aijhy ik`qy hn ijnHW iv`c mSIn dI vrqoN nhIN huMdI[ ies ivkws nwL ij`Qy vsqUAW dy inrmwx
iv`c vwDw hoieAw hY, au~Qy kwrIgrW dI in`jI pCwx vI guAwc geI hY[ pihly simAW iv`c iksy dI
bxweI vsqU dI suMdrqw Aqy ivSySqw ƒ aus kwrIgr dI ivSyS muhwrq Aqy kwrIgrI nwL joV ky
vyiKAw jWdw sI[ mSIn nwL bxweI vsqU iv`c kwrIgr dI QW kMpnIAW ny lY leI pr smwj dy ivkws
leI ipClyry kdmW qoN A`gy kdm pu`txw zrUrI huMdw hY[ ieM\ pMjwb dy lok- ik`qy inrMqr ivkws dI rwh
'qy c`l rhy hn[

1. au~pr id`qw igAw pYrw iks lyK nwL sMbMiDq hY Aqy ies dw lyKk kOx hY?
2. ik`iqAW iv`c mSIn dI vrqoN ny ikhVIAW qbdIlIAW ilAWdIAW hn?
3. pYry iv`c Awey hyT ilKy SbdW dy ArQ ilKo:
(a) bySumwr (A) muhwrq

11.

bwZ-PulkwrI lok-klw qoN ielwvw pMjwb dIAW lok-klwvW iv`c keI hor vMngIAW vI hn ijnHW
iv`c drIAW, nwiLAW, nvwr (numwr) Aqy KysIAW dI buxqI igxIAW jw skdIAW hn[ drIAW Aqy
nvwr iesqrIAW A`fy bxw ky buxdIAW hn Aqy KysIAW K`fI 'qy buxIAW jWdIAW hn[ nwLy, Coty A`fy
'qy kwinAW nwl buxy jWdy hn[ nwiLAW dI buxqI Aqy drIAW dI buxqI iv`c pwey Anyk qrHW dy rMgdwr
nmUny pMjwb dI lok-klw dw AmIr ^zwnw hn[ Ajoky smyN iv`c vDIAW hoeIAW loVW ƒ mu`K r`Kdy hoey
ieh kMm mSInW rwhIN hox l`g pey hn[ pMjwb dIAW lok-klwvW iv`c p`KIAW dI nmUnydwr buxqI,
JoiLAW jW rumwlW Awid 'qy kIqI kFweI vI vrnxXog hY[ gwcxI jW mulqwnI im`tI iv`c kwZz jW g`qw
rLw ky bxwey bohIey, gohty, pMjwb dI lok-klw dw bhuq mh`qvpUrn ih`sw hn[

1. au~pr id`qw igAw pYrw iks lyK nwL sMbMiDq hY Aqy ies dw lyKk kOx hY?
2. drIAW Aqy KysIAW buxn iv`c kI AMqr hY?

skUl is`iKAw ivBwg, pMjwb 33


3. au~pr id`qy pYry iv`c lok-klw dIAW ikhVIAW-ikhVIAW vMngIAW dw izkr hY?

12.

ig`Dy dIAW mudrwvW ƒ sIimq nhIN kIqw jw skdw[ mu`K qOr 'qy ieh mudrwvW pYrW dIAW QwpW,
h`QW dIAW qwVIAW, bWhW dy hulwirAW, bu`lHW QwxIN v`K-v`K AvwzW k`F ky, iksy dI nkl (sWg) lw ky,
AwmHo-swmHxy ho ky lVweI dw idRS isrj ky, DrqI 'qy bYT ky srIr ƒ hulwrw dy ky Awid jugqW rwhIN
pyS kIqIAW jWdIAW hn[ hr t`py jW bolI dy aucwr-sMdrB iv`coN nvIN inBwA-pirsiQqI aujwgr huMdI
hY[ ies nvIN pirsiQqI ƒ pyS krn vwsqy nvIN Aqy mOky Anuswr mudrw isrj leI jWdI hY[

1. au~pr id`qw igAw pYrw iks lyK nwL sMbMiDq hY Aqy ies dw lyKk kOx hY?
2. ig`Dy dIAW mudrwvW ƒ sIimq ikauN nhIN kIqw jw skdw?
3. ig`Dy dIAW mu`K mudrwvW ikhVIAW hn?

13.

pRis`D lok-nwc JUMmr p`CmI pMjwb dy sWdl bwr dy lokW dy cwvW-mlHwrW ƒ pRgt krdw hY[
JUm-JUm ky n`cx sdkw ies dw nW JUMmr pY igAw[ rwjsQwn dy GUmr ivclIAW kuJ ivSySqwvW vI ies
iv`c hn[ bwr dy lokW dy eyDrly pMjwb iv`c Aw ky v`sx auprMq ieh lok-nwc vI ie`Dr Aw igAw[
jMgLW iv`c vsyby hox sdkw iehnW lokW dw nW hI 'jWgLI' pY igAw sI[ ies nwc ƒ n`cx smyN ieh
lok smUihk rUp iv`c iksy Ku`lHI QW, Gyry dy Awkwr iv`c Awpxy hrmn-ipAwry lok-gIq 'Foly' dy bolW
rwhIN Fol dI qwn 'qy hI nwc n`cdy rhy hn[ ieh nwc iqMn pVwvW qihq n`icAw jWdw hY ijs ƒ iqMn
qwlW- (a) m`TI qwl (A) qyz qwl (e) bhuq hI qyz qwl dw nW id`qw jWdw hY[ keI ivdvwnW ny iehnW
qwlW ƒ kRmvwr 'JUMmr dI qwl’, ‘cIxw CVnw’ Aqy 'Dmwl' vI AwiKAw hY[ Asl iv`c ies nwc dw
ArMB DImI gqI qoN SurU ho ky qIjy pVwA q`k Aiq qyz Aqy juSIlw ho jWdw hY[ AMiqm pVwA q`k smUh
iv`coN kyvl kuJ-ku ncwr hI n`cdy rih jWdy hn bwkI hwr-hP ky Klo jWdy hn[

1. au~pr id`qw igAw pYrw iks lyK nwL sMbMiDq hY Aqy ies dw lyKk kOx hY?
2. JUMmr dIAW iqMn qwlW ƒ ikhVy nW id`qy gey hn?
3. pYry iv`c Awey hyT ilKy SbdW dy ArQ ilKo:
(a) bwr (A) vsybw

skUl is`iKAw ivBwg, pMjwb 34


14.

pMjwb iv`c lgwqwr bdldIAW pirsiQqIAW ny ie`QoN dy lok-nwcW iv`c kw&I bdlwA ilAWdw
hY[ pMjwb dy lok-nwc pMjwbIAW dy s`iBAwcwirk kyNdrW ipMfW, ipVW, KyqW, byilAW Awid qoN styj,
i&lmW Aqy tYlIvIzn q`k dy s&r ƒ qYA kr cu`ky hn[ ies pVwA 'qy Aw ky lok-nwc Awpxy pRXojn,
inBwA-pRsMg Aqy ncwrW dy p`Dr 'qy, keI pRkwr dy bdlwA gRihx kr cu`ky hn[ ieh bdlwA mudrwvW
dy sMcwln, gqI dI qIbrqw, nv-isrjk in`jI gIq-muKI bolIAW, styjI zrUrqW, puSwk, hwr-iSMgwr,
swz-sMgIq Aqy ivSyS BWq dI isKlweI Awid dy keI p`KW iv`coN pRgt huMdy hn[ cyqy r`Kx vwLI g`l
ieh hY ik koeI vI bdlwA Awpxy s`iBAwcwirk-ieiqhwisk cOKty iv`c r`K ky auswrU kdr-pRnwLI ƒ
gRihx krn ihq krnw hI auicq hY[ iehnW iv`c ivdySI pRBwv pRiq icqMn hoxw lwzmI hY[ Aijhw sMBv
hox 'qy hI ieh lok-nwc smUh pMjwbIAW dy srb-p`KI s`iBAwcwirk vrqwry dw pRmwixk rUp auGwVn
dy smr`Q hoxgy[

1. au~pr id`qw igAw pYrw iks lyK nwL sMbMiDq hY Aqy ies dw lyKk kOx hY?
2. pMjwb dy lok-nwcW iv`c iks pRkwr dy bdlwA hoey hn[
3. iks qrHW dy bdlwA ƒ auswrU mMinAw jw skdw hY?

15.

nklW mOiKk rUp iv`c hI ausqwdI-SigrdI nwL pIVHI-dr-pIVHI A`gy qurIAW Aw rhIAW hn
prMqU iehnW au~pr Koj krn vwLy kuJ KojwrQIAW ny iehnW ƒ klmbMd vI kIqw hY[ ilKqI rUp iv`c
Aw ky ieh siQr qy inrjIv ho jWdIAW hn ikauNik ieh smyN dy pRsMg iv`c hI ikirAwSIl rihMdIAW
hn[ smW, sQwn Aqy pRsg
M bdlx nwL iehnW dI swrQkqw vI G`t-v`D huMdI rihMdI hY[ mOiKk rUp
iv`c ieh smyN dy vihx iv`c vih ky AqIq iv`c ^qm ho jWdIAW hn Aqy iehnW dI QW nvINAW nklW
lY lYNdIAW hn[ ieh swrw kuJ Awpxy-Awp vwprdw rihMdw hY Aqy mOky Anuswr keI nvINAW nklW vI
isrj leIAW jWdIAW hn[

1. au~pr id`qw igAw pYrw iks lyK nwL sMbMiDq hY Aqy ies dw lyKk kOx hY?
2. nklW dI swrQkqw ikvyN GtdI-vDdI rihMdI hY?
3. nklW ƒ ilKqI rUp dyx nwL kI vwprdw hY?

skUl is`iKAw ivBwg, pMjwb 35


16.

nklW iv`c drSkW dI vI Aihm BUimkw huMdI hY[ AdwkwrW qy drSkW dw Awps iv`c bVw gUVHw
sMbMD huMdw hY[ drSk jd jIA cwhvy nklW iv`c d^l-AMdwzI kr skdy hn[ jdoN nklIey ipV lwauNdy
hn qW drSk auhnW dy ierd-igrd juVny SurU ho jWdy hn[ nklIey dI sMboDnI SYlI bhu-pswrI huMdI
hY[ auh ie`ko vyLy drSkW ƒ vI sMboiDq huMdw hY Aqy Awpxy swQIAW ƒ vI[ iesy krky nklW iv`c
drSkW dI mwnisk hI nhIN srIirk SmUlIAq vI huMdI hY[ mOky Anuswr drSkW iv`coN b`cw cu`k lYxw,
in`ky muMfy ƒ mKOl, jvwn v`l ieSwrw, Awm ivDI hY[ ies qrHW jd rMgw ibgly ƒ cmotw mwrdw hY qW
ibglw kihMdw hY- 'nw mwr Eey’[ rMgw pu`Cdw hY, ‘ikauN?” ibglw ie`k in`ky muMfy v`l ieSwrw krky
AwKdw hY: 'Awh qyrw Pu`PV vyNhdw eI[' jdoN in`ky muMfy ƒ Pu`PV ikhw jWdw hY qW swry h`sdy hn[

1. au~pr id`qw igAw pYrw iks lyK nwL sMbMiDq hY Aqy ies dw lyKk kOx hY?
2. nklIey dI sMboDnI SYlI bhu-pswrI ikvyN huMdI hY?
3. nklW iv`c drSkW dI SmUlIAq iks pRkwr dI huMdI hY[

17.

mMc dy p`K qoN nklW smUihk qy Ku`lHy cir`qr dIAW DwrnI hn[ iehnW dI pySkwrI Ku`lHy AKwVy
iv`c lokW leI huMdI hY[ ies iv`c isr& sMkyiqk qy luVINdI smgrI hI vrqI jWdI hY, ijvyN; cmotw qy
Cotw ijhw qblw ijs ƒ K`by h`Q iv`c PiVAw jWdw hY[ bwkI kMm ieSwirAW nwL hI swr ilAw jWdw
hY[ ie`ko AwdmI ibnW bsqr bdilAW isr 'qy sw&w r`K ky kuVI bx jWdw hY qy iPr auhI sw&w isr 'qy
bMn ky ipE jW ivcolw bx jWdw hY[ ie`k vwr bolx nwL hI idRS bdl jWdw hY[ koeI nvIN sjwvt dw
AfMbr rcx dI loV nhIN pYNdI[ drSk ies ƒ sihjy hI smJ lYNdy hn[ Adwkwr AwpxI klw dy jOhr
ivKw ky drSkW ƒ kIldw hY nwik roSnIAW, vsqW qy hor bxwautI qknIkW rwhIN[

1. au~pr id`qw igAw pYrw iks lyK nwL sMbMiDq hY Aqy ies dw lyKk kOx hY?
2. mMc dy p`K qoN nklW dI kI ivSySqw hY?
3. nklW iv`c drSkW ƒ ikvyN kIilAw jWdw hY?

skUl is`iKAw ivBwg, pMjwb 36


18.

swfy rvwieqI Kwxy ^urwkI q`qW dy mwmly iv`c cMgy Aqy ssqy hn jdoNik bhuqy nvyN Kwxy ishq
leI mwVy Aqy mihMgy hn[ ibnW S`k swfy purwxy Kwxy GrW iv`c jW GrW dy nyVy ivSyS pkwvy bxwauNdy
sn[ jdoNik nvyN FMg dw bhuqw Kwxw f`bybMd huMdw hY qy ies ƒ izAwdw icr sWBx leI ies iv`c Aijhy
pdwrQ pwauxy pYNdy hn ijhVy mnu`KI ishq leI cMgy nhIN huMdy[ ibnW S`k A`j pMjwbI s`iBAwcwr dI
pCwx bx cu`ky kuJ Kwxy, ijvyN; prONTw, cUrI, smosw, swg, m`kI dI rotI dunIAw Br iv`c pRis`D ho cu`ky
hn[ swƒ Awpxy s`iBAwcwr dy rvwieqI KwixAW ƒ qrjIh dyxI cwhIdI hY[ ^urwkI q`qW dy p`KoN ieh
g`l dwAvy nwL khI jw skdI hY ik iksy vI kMpnI dy TMiFAW nwLoN l`sI Aqy SkMjvI ikqy v`D mu&Id
hn[ qwzw gMny dy rs dw mukwblw f`bybMd jUs kr hI nhIN skdw[ swƒ Awpxy sQwink pIx-pdwrQW
ƒ auqSwihq krn dI zrUrq hY[ ieh kyvl s`iBAwcwr dI rwKI leI hI zrUrI nhIN, ieh pMjwb dy
ArQcwry leI vI zrUrI hY[

1. au~pr id`qw igAw pYrw iks lyK nwL sMbMiDq hY Aqy ies dw lyKk kOx hY?
2. nvyN Kwxy mnu`KI ishq leI mwVy ikvyN hn?
3. rvwieqI KwixAW ƒ ikauN qrjIh dyxI cwhIdI hY?

19.

nOkrI-pySw smwj iv`c AbwdI dy vwDy ƒ T`lH pwaux leI Coty pirvwr pYdw hoxy suBwivk hn[
sMXukq pirvwrW iv`c Awpxy FMg dIAW sm`isAwvW sn Aqy auhnW iv`c ivAkqIgq AzwdI leI iblkul
QW nhIN sI[ AwDuink joVw-pirvwrW iv`c ivAkqIgq AzwdI qW hY pr du`K-su`K dI sWJ nw-mwqr hY[
nvIN pIVHI ny Awpxy s`iBAwcwirk sMskwr purwxI pIVHI qoN pRwpq krny huMdy hn[ jy Gr iv`c bzurg hI
nhIN hn qW lok-Dwrw dw ^zwnw A`gy nhIN qurnw[ ibnW S`k bdlI pirsiQqI iv`c rvwieqI iksm dy
sMXukq v`fy pirvwr qW sMBv hI nhIN hn pr joVw-pirvwr iv`c mwipAW ƒ nwL r`K ky Coty qy v`fy
pirvwr dw ivckwrlw rUp r`iKAw jw skdw hY[ ieh puMn qy PlIAW vwLI g`l hY[ mwipAW pRiq &rz
vI Adw ho skdw hY qy nvIN pIVHI leI bzurg rwh-drswvw vI ho skdy hn[ 'Elf eyj hom' pMjwbI
s`Q dw bdl nhIN bxn l`gy[ swƒ nvINAW pirsiQqIAW Anuswr nvyN s`iBAwcwirk mwp-dMf isrjxy
pYxy hn[

skUl is`iKAw ivBwg, pMjwb 37


1. au~pr id`qw igAw pYrw iks lyK nwL sMbMiDq hY Aqy ies dw lyKk kOx hY?
2. joVw-pirvwrW iv`c ikhVIAW GwtW vyKx ƒ imL rhIAW hn?
3. pirsiQqIAW dy bdlwA ƒ AnukUl bxweI r`Kx leI pirvwirk bxqr iv`c ikhVI qbdIlI kIqI
jw skdI hY?

20.

s`iBAwcwr leI BwSw vwhn huMdI hY Aqy klwvW ies dw ichrw[ jy BwSw bdl jwvy qW s`iBAwcwr
vI bdl jWdw hY[ AMgryzW dI AwDuink is`iKAw nwL AMgryzI BwSw AweI[ AMgryz qW ie`QoN cly gey
pr swfy nwL AgryzI BwSw ie`Qy hI C`f gey[ swfy nwL auh hoeI ik 'fYx mr geI pr dMd Awly iv`c
Dr geI'[ AMgryzI BwSw s`iBAwcwirk klwvW dI AMqrrwStrI mMfI hY[ auh AwpxI ieSiqhwrbwzI
Aqy qknIk rwhIN swrI dunIAw dy s`iBAwcwrW ƒ pRBwivq kr rhI hY[ jdoN b`cw mW-bolI dI QWvyN
AMgryzI BwSw is`Kygw qW AMgryzI s`iBAwcwr Awpxy-Awp swfy 'qy Asr pwvygw[ b`cy ƒ AMgryzI kwrtUn,
AMgryzI i&lmW, AMgryzI gIq, AMgryzI swihq hI cMgw l`gygw[ auh AwpxIAW dwdIAW-nwnIAW dIAW
bwqW, AKwxW, muhwvirAW ƒ smJx qoN AsmrQ rih jwvygw[ du`K dI g`l ieh hY ik auh ivrsy iv`c
Cupy swfy s`iBAwcwr qoN vI tu`t jwvygw[

1. au~pr id`qw igAw pYrw iks lyK nwL sMbMiDq hY Aqy ies dw lyKk kOx hY?
2. BwSw dw s`iBAwcwr nwL kI irSqw hY?
3. AMgryzI BwSw pMjwbI s`iBAwcwr ƒ ikvyN pRBwivq kr rhI hY?

s`iBAwcwr nwL sMbMiDq lyKW dy AiBAwsI pRSn (12 AMk)

(iDAwn dyxXog nukqw ieh hY ik pRSnW dy au~qr pwT-pusqk iv`c Swml smgrI Anuswr hI hoxy cwhIdy
hn[ byloVy ivsQwr dI zrUrq nhIN[ hryk pRSn dy iqMn AMk hn[ au~qr ilKdy smyN AMkW nUM iDAwn
iv`c r`K ky hI au~qr iliKAw jwvy[)

1. s`iBAwcwr dI pirBwSw kI hY?


2. s`iBAwcwr Aqy aup s`iBAwcwr iv`c kI AMqr hY?
3. pMjwbI s`iBAwcwr dy ieiqhwisk ipCokV bwry d`so[
4. pMjwbI s`iBAwcwr dy mu`K l`Cx kI hn?

skUl is`iKAw ivBwg, pMjwb 38


5. myilAW dw iksy jwqI leI kI mh`qv huMdw hY?
6. ‘mylw’ Sbd bIj rUp iv`c pMjwbI cir`qr iv`c hI smwieAw hY, d`so ikvyN?
7. pMjwb dy myilAW dI ikhVI-ikhVI ivSySqw hY?
8. dyvI mwqw dy myilAW dw kI ipCokV hY? dyvI mwqw nwL sMbMiDq iksy ie`k myly bwry sMKyp not ilKo[
9. pMjwb iv`c iqQW nwL sMbMiDq ikhVy-ikhVy iqauhwr mnwey jWdy hn?
10. rsm-irvwjW dy pYdw hox dy kI kwrn d`sy gey hn?
11. pihly simAW iv`c muMfy Aqy kuVI dy jMmx 'qy rsm-irvwjW dy p`K qoN kI ivqkrw sI? hux ieh
ivqkrw ikvyN Gt irhw hY?
12. ivAwh ky ilAwaux ip`CoN muMfy dy Gr ikhVIAW-ikhVIAW rsmW huMdIAW hn?
13. ‘pMjwb dIAW lok-KyfW’ dy AwDwr 'qy is`D kro ik Kyfxw mnu`K dI mUl pRivrqI hY[
14. lok-KyfW nwL b`cy dy AMdr ikhVy nYiqk gux pRvyS krdy hn? ieh vI d`so ik AijhIAW ikhVIAW-
ikhVIAW KyfW hn?
15. purwqn smyN iv`c ipMf vwsI Awpxy ipMf dy lok-iKfwrIAW Aqy pihlvwnW ƒ ikvyN invwjdy sn?
16. pMjwb dIAW lok-KyfW dI sMBwL Aqy iehnW ƒ muV surjIq krnw AiqAMq zrUrI hY, ikauN?
17. ‘pMjwb dy lok-ik`qy Aqy lok-klwvW' pwT dy AwDwr 'qy 'lok-ik`qw' Aqy 'lok-DMdw' dy ArQW iv`c
mwmUlI &rk hY, ies 'qy cwnxw pwE[
18. lok-ik`qy dI ivSySqw kI hY? audwhrnW sihq d`so[
19. lok-klw Aqy SwsqrI klw iv`c kI AMqr hY? KolH ky d`so[
20. nvrwiqAW dy idnW dOrwn kuVIAW v`loN bxweIAW im`tI dIAW mUrqIAW bwry BrpUr jwxkwrI idE[
21. iesqrIAW dy mu`K lok-nwcW dw sMKyp vrxn kro[
22. pMjwb dy mrdwvyN lok-nwcW dw sMKyp vrxn kro[
23. hyT ilKy nwc-rUpW bwry sMKyp not ilKo:
ig`Dw, BMgVw, sMmI, JUMmr, ik`klI[
24. pMjwb dIAW nklW dy ivSyS l`Cx ikhVy hn?
25. pySkwrI dy p`KoN nklW dIAW ikhVIAW-ikhVIAW iksmW hn?
26. nklW Kyfx leI ikho-ijhy ipVW dI vrqoN kIqI jWdI hY?
27. pMjwbI s`iBAwcwirk pirvrqn kI hY? sMKyp iv`c ilKo[
28. swƒ Awpxy pMjwbI s`iBAwcwr dy rvwieqI Kwxy ƒ ikauN qrjIh dyxI cwhIdI hY?

skUl is`iKAw ivBwg, pMjwb 39


29. ‘pMjwbI s`iBAwcwirk pirvrqn’ pwT iv`c gurbwxI dI quk 'mwqw Driq mhqu' Ajoky smwj dI
ikhVI sm`isAw v`l sMkyq krdI hY? KolH ky d`so[
30. ‘pMjwbI s`iBAwcwirk pirvrqn’ pwT dy AwDwr 'qy d`so ik swƒ cyqn p`Dr 'qy ikhVIAW nvINAW
ishqmMd prMprwvW ƒ ivkisq krn dI loV hY?

kwr-ivhwr dy p`qr (7 AMk)

kwr-ivhwr dy p`qr dy ku`l 7 AMk hn pr pRSn-p`qr iv`c ieh 2+4+1=7 ilKy huMdy hn[ ies qrHW
ilKx dw ^ws mMqv huMdw hY[ p`qr dI SurUAwq 2 AMkW dI, p`qr iv`c ivSw-vsqU dI pySkwrI 4 AMkW
dI Aqy p`qr dw AMq 1 AMk dw huMdw hY[ pRSn-p`qr iv`c do kwr-ivhwr dy p`qr dy ky koeI ie`k krn
nUM ikhw jwvygw[ pwT-pusqk iv`c ku`l 18 p`qr id`qy gey hn, ijs iv`c 7 h`l kIqy hoey Aqy 11
AiBAwsI hn[ Xwd r`KxXog g`l ieh hY ik pwT-pusqk iv`c drj p`qr hI pRSn-p`qr iv`c Swml
kIqy jWdy hn, ies qoN ielwvw koeI vI p`qr pwT-pusqk qoN bwhroN nhIN ilAw jWdw[ so ividAwrQI
isr& pwT-pusqk iv`c drj p`qrW au~pr hI iDAwn dyx[

kuJ mh`qvpUrn p`qr:

1. qusIN pVHy-ilKy nOjvwn ho[ AwpxI Xogqw qy smr`Qw d`sdy hoey, iksy nzdIkI bYNk qoN sÍY-ruzgwr
clwaux leI krzw lYx vwsqy SwKw-pRbMDk nUM p`qr ilKo[
2. qusIN vyrkw imlk-plWt dy auqpwd vycx dw kwrobwr Awpxy ielwky iv`c krnw cwhuMdy ho[ ies bwry
vyrkw dy v`K-v`K auqpwdW Awid dI jwxkwrI lYx ihq nyVly vyrkw imlk-plWt dy mYnyjr nUM p`qr
ilKo[
3. quhwfy ksby iv`c do-phIAw vwhnW dI mMg idno-idn vD rhI hY ijs dy c`lidAW hIro motrz, id`lI
qoN eyjMsI lYx leI AwpxI Xogqw qy smr`Qw d`sdy hoey p`qr ilKo[
4. pMjwb KyqIbwVI XUnIvristI, luiDAwxw dy sUcnw AiDkwrI nUM p`qr ilKo ijs iv`c swauxI dIAW
&slW dy bIjW dI auplbDqw, isKlweI-pRogrwmW, KyqI-bwVI swihq, swauxI dIAW &slW dy sMBwivq
rogW qy rok-Qwm Awid bwry jwxkwrI dI mMg kro[
5. quhwfw kwrobwr SyAr-bzwr nwL juiVAw hoieAw hY Aqy kwrobwr leI quhwƒ rozwnw mobweIl dI
vrqoN krnI pY rhI hY pr qusIN Bwrq sMcwr ingm ilmitf dI nY`tvrk syvw krky id`kq mihsUs

skUl is`iKAw ivBwg, pMjwb 40


kr rhy ho[ hwlwq qoN jwxU krvwauNdy hoey Awpxy ielwky dy sMbMiDq AiDkwrI ƒ p`qr ilK ky ies
pwsy suDwr krn leI AwKo[
6. quhwfy skUl iv`c srkwr v`loN ividAwrQIAW dI XUnI&wrm ^rIdx leI gRWt AweI hY[ vyrvy d`sdy
hoey iksy &rm qoN kutySn dI mMg kro[
7. qusIN m`CI-pwlx dw kwrobwr krnw cwhuMdy ho[ Awpxy izlHy dy m`CI-pwlx A&sr ƒ AwpxI Xogqw
d`sdy hoey srkwr v`loN imLdI sbisfI qy hor shUlqW bwry p`qr rwhIN jwxkwrI dI mMg kro[
8. Awpxy izlHy dy Awmdn-kr AiDkwrI ƒ p`qr ilKo ijs iv`c quhwfy v`loN v`D jmHW krvwieAw igAw
tY`ks vwps krn leI bynqI kIqI geI hovy[
9. qusIN ipMf dIAW kuJ gRihxIAW ‘sYl&-hY~lp’ gru`p SurU krn leI ieCu`k ho[ ies bwry jwxkwrI
lYx leI izlHy dy ifptI rijstrwr, sihkwrI sBwvW ƒ p`qr ilKo[
10. qusIN ie`k sDwrn ikswn dy pu`qr ho, qusIN krzw lY ky du`D Fox leI tYNkr ^rIidAw hY[ Awpxy nyVy
dy imlk-plWt mYnyjr ƒ ic`TI ilKo ijs iv`c qusIN du`D-iek`qr kyNdrW qoN imlk-plWt q`k du`D
dI FuAweI leI AwpxI pySkS krdy hoey ies sMbMDI auhnW dy rytW, inXmW qy SrqW dI mMg kro[

sMKyp rcnw (5 AMk)

cwr AMk sMKyp rcnw leI hn Aqy ie`k AMk isrlyK leI hY[ cMgw hovy ik isrlyK sMKyp rcnw dy au~pr
hI QoVHw v`fw krky sw&-sw& iliKAw jwvy[ sMKyp rcnw leI vI pYrw pwT-pusqk iv`c drj pYirAW
iv`coN hI Awvygw[

kuJ mh`qvpUrn pYry:

1. srIr mn dw GoVw hY[ ijs qrHW mn ………………… dIrG aumr dw nus^w hY[
2. AMgryzI dy ie`k ilKwrI ………………… Gr vwiLAW ny kI Aws r`KxI?
3. swfy AnykW nOjvwn ………………… mINh dw kqrw kdy if`gw hY[
4. sul`Kxw bMdw v`ifAW dw siqkwr ………………… vrqx qy bYTx dy[
5. ijvyNik iqhwey lok pwxI ………………… ieho swfw Drm-inrp`K phuMc qoN Bwv hY[
6. quhwfy BwgW iv`c DnwF hoxw ………………… koeI suAwd hI nhIN rihMdw[
7. ikrq krnw mnu`K ………………… pRgqI dI pRqIk qy pRmwx hY[
8. Awm izMdgI iv`c vI vyiKAw ………………… sMgq dw hI h`Q huMdw hY[

skUl is`iKAw ivBwg, pMjwb 41


9. ivAwh sMbMDI sB qoN pihlI ………………… lokwcwr dy ivru`D hY[
10. dosqI izMdgI dI rOxk qy in`G ………………… kImqI cIzW dI Kwx huMdI hY[

Sbd-koS Anuswr qrqIb (3 AMk)

Sbd-koS Anuswr qrqIb dyx leI do Sbd-smUh hoxgy[ hryk Sbd-smUh iv`c Cy Sbd hoxgy ijhnW
nUM qrqIb dyxI hovygI[ ieh Sbd-smUh vI pwT-pusqk iv`c drj Sbd smUhW iv`coN hI ley jwxgy[
koeI vI Sbd pwT-pusqk qoN bwhroN nhIN hovygw[ hyTW do-do Sbd-smUhW dw ju`t hI id`qw igAw hY
ijvyNik pRSn-p`qr iv`c ieh pRSn AwauNdw hY[

kuJ mh`qvpUrn Sbd-smUh:

1. cwr mZz DoKw

cWdnI pkOVw

cwSnI P`tV

cpyV nrigs

cMbl nK`tU

cobdwr ^uSk

2. bsMq luhwr

mckoV ilKxw

Bgvwn lMgr

b^iSMd lwcwr

iB`txw lVkw

icrwZ lMbVdwr

skUl is`iKAw ivBwg, pMjwb 42


3. vhutI rVkxw

ivrwn lSkr

vrzS Xogqw

vYdgI rgV

vkwlq Xmrwj

vkqw ^Yr^wh

4. rwj-mh`l sihjy

r&Ugr hMgwmw

rjvwVw aupbolI

irSvq ksrq

rsqw Avwz

rcnw mksd

5. guVHqI pUCl

kM|xw izlHydwr

jMgL JgVwlU

ikirAw glv`kVI

dsqkwr pUjnIk

nkyl pwiel

skUl is`iKAw ivBwg, pMjwb 43


vwk-vtWdrw (5 AMk)

bRYkt iv`c id`qy inrdyS Anuswr vwk-vtWdrw krn leI vwk vI pwT-pusqk iv`coN hI ley jwxy hn[
id`qy gey A`T vwkW iv`coN koeI pMj krny hn[ jykr iDAwn nwL vyKIey qW pwT-pusqk iv`c krqrIvwck,
krmxIvwck, pRSn-vwck, nWh-vwck/hW-vwck, ivsmY-vwck pMjW iksmW dy bhuq G`t vwk pwT-
pusqk iv`c drj hn[ ividAwrQI QoVHy ijhy vwkW nUM iDAwn nwL pVH ky pUry AMk lY skdw hY[ kuJ
mh`qvpUrn vwk:

1. auh AmIr hY pr bhuq kMjUs hY[ (sDwrn vwk)


2. A`gy vDo Aqy vYrI dy dMd K`ty kro[ (sDwrn vwk)
3. imhnqI AwdmI hmySW sPlqw pRwpq krdw hY[ (imSirq vwk)
4. BwvyN qusIN dOlqmMd ho qW vI qusIN suKI nhIN[ (sMjugq vwk)
5. auh kdy JUT nhIN boldw[ (hW-vwck vwk)
6. koeI sohxw ijhw gIq suxwE[ (pRSn-vwck vwk)
7. myrI ie`Cw hY ik mYN fwktr huMdw[ (ivsmY-vwck vwk)
8. rwjU ny kwr clweI[ (krmxI vwck vwk)
9. Kwxw pros id`qw jwvy[ (krqrI vwck vwk)
10. isr& mW hI b`cy nUM pwL skdI hY[ (nWh-vwck vwk)
11. quhwfI isAwxp nUM sB jwxdy hn[ (pRSn-vwck vwk)
12. qusIN dOlqmMd ho pr suKI nhIN[ (imSirq vwk)
13. jdoN mYN skUl phuMicAw qW GMtI v`j geI[ (sMjugq vwk)
14. jd ibpqw pey qd DIrj r`Ko[ (sDwrn vwk)
15. auh niSAW iv`c pY ky kMgwl ho igAw[ (sMjugq vwk)

AKwauqW (10 AMk+6 AMk vsqUinST pRSn)

AKwauqW vwLw Bwg swry ividAwrQIAW leI bhuq mh`qvpUrn hY[ pws hox leI ieh ie`k qrHW
‘kwrU dw ^zwnw’ ividAwrQI dy h`Q l`gx smwn hY[ ijnHW ividAwrQIAW ny bhuq cMgy nMbr lYxy hn,
auhnW leI qW ieh Bwg bhuq Aihm hY[ pwT-pusqk iv`c isr& 60 AKwauqW drj hn Aqy pRSn-
p`qr iv`c 16 nMbr AKwauqW nwL sMbMiDq hn[ ividAwrQI pUrI AKwauq Xwd krky Aqy aus dI vrqoN

skUl is`iKAw ivBwg, pMjwb 44


siQqI bwry jwxkwrI r`Kdw hoieAw 16 dy 16 AMk pRwpq kr skdw hY[ ieh g`l solHW Awny p`kI hY, so
f`t ky ies Bwg dI iqAwrI kro[

kuJ mh`qvpUrn AKwauqW:

1. au~Ty qW au~T nhIN ryqy dI mu`T

2. au~KLI iv`c isr id`qw qW mohiLAW dw kI fr

3. A`gy s`p qy ip`Cy SINh

4. Awpxy h`QIN Awpxw Awpy hI kwj svwrIAY

5. Awdr qyrI cwdr nUM bihxw qyry gihxy nUM

6. AwrI dy ie`k pwsy dMdy jhwn nUM doNhIN pwsIN

7. Awpxw mwrygw qW CWvyN hI su`tygw

8. ie`k dr bMd sO dr Ku`lHw

9. syr du`D qy vIh syr pwxI GuMmr-GuMmr iPry mDwxI

10. sÍY Brosw v`fw qosw

11. ihMg l`gy nw PtkVI rMg coKw Awvy

12. h`QW bwJ krwirAW vYrI im`q nw hoey

13. koh nw c`lI bwbw iqhweI

14. iK`do ProiLAW lIrW hI inkLnIAW hn

15. Gr dw siVAw vx igAw, vx nUM l`gI A`g

16. GVy nUM h`Q lwieAw swrw t`br iqhwieAw

17. C`j qW boly CwxnI ikauN boly

18. jdoN ig`dV dI mOq AwauNdI hY qW auh Sihr v`l B`jdw hY

skUl is`iKAw ivBwg, pMjwb 45


19. jwgx jo rwqIN kwLIAW, soeI Kwx suKwLIAW

20. fwFy nwL iBAwLI, auh mMgy ih`sw auh k`Fy gwLI

21. qUM myrw muMfw iKfw, mYN qyrI KIr KwnI AW

22. nvW nON idn purwxw sO idn

23. ib`lI dy isrHwxy du`D nhIN jMmdw

24. B`jidAW nUM vwhx ie`ko-ijhy

25. mYN vI rwxI qUM vI rwxI kOx Brygw Gr dw pwxI

26. mn jIqY jgu jIqu

27. mWhW-moTW iv`c koeI v`fw-Cotw nhIN huMdw

28. rwxI Awpxy pYr DoNdI golI nhIN khwauNdI

29. vwh ipAw jwxIey jW rwh ipAw jwxIey

30. vwdVIAW-sjwdVIAW inBx isrW dy nwL

kyNdrI Bwv (5 AMk)

pwT-pusqk iv`c 10 kivqwvW drj hn[ pRSn-p`qr iv`c iqMn kivqwvW dy ky iksy ie`k dw kyNdrI
Bwv ilKx nUM ikhw jWdw hY[ auh ividAwrQI jo QoVHI Cot lYxI cwhuMdy hn, auh jykr lgwqwr pihlIAW
s`q kivqwvW dy kyNdrI Bwv Xwd kr lYx qW vI ies pRSn nUM AswnI nwL h`l kr skdy hn[ kyNdrI
Bwv ilKx vyLy ieh g`l iDAwn iv`c r`KxI zrUrI hY ik byloVy ivsQwr qoN bicAw jwvy[ loV qoN v`D
ilKx vwLy ividAwrQIAW dy nMbr AOsq nwLoN vI G`t id`qy jWdy hn[

1. iksy ie`k kivqw dw kyNdrI Bwv ilKo:


(a) purwxy pMjwb nUM AvwzW (pRo. pUrn isMG)
(A) qwj mh`l (pRo. mohn isMG)
(e) myrw bcpn (hirBjn isMG)
2. iksy ie`k kivqw dw kyNdrI Bwv ilKo:

skUl is`iKAw ivBwg, pMjwb 46


(a) vgdy pwxI (fw. dIvwn isMG kwlypwxI)
(A) cuMm-cuMm r`Ko (nMd lwl nUrpurI)
(e) vwrs Swh (AMimRqw pRIqm)
3. iksy ie`k kivqw dw kyNdrI Bwv ilKo:
(a) tukVI j`g qoN nXwrI (BweI vIr isMG)
(A) dosqw (ipAwrw isMG sihrweI)
(e) AYvyN nw bu`qW ’qy folHI jw pwxI (surjIq pwqr)

khwxI dw swr (7 AMk)

pwT-pusqk iv`c 6 khwxIAW drj hn[ pRSn-p`qr iv`c do khwxIAW dy ky iksy ie`k dw swr
ilKx nUM ikhw jWdw hY[ auh ividAwrQI jo QoVHI Cot lYxI cwhuMdy hn, auh jykr lgwqwr pihlIAW cwr
khwxIAW dy swr Xwd kr lYx qW vI ies pRSn nUM AswnI nwL h`l kr skdy hn[ khwxI dw swr
ilKx vyLy ieh g`l iDAwn iv`c r`KxI zrUrI hY ik byloVy ivsQwr qoN bicAw jwvy[ loV qoN v`D ilKx
vwLy ividAwrQIAW dy nMbr AOsq nwLoN vI G`t id`qy jWdy hn[

1. iksy ie`k khwxI dw swr Awpxy SbdW iv`c ilKo:


(a) nIlI (krqwr isMG du`gl)
(A) mwVw bMdw (pRym pRkwS)
2. iksy ie`k khwxI dw swr Awpxy SbdW iv`c ilKo:
(a) sWJ (sujwn isMG)
(A) sqIAw syeI (dlIp kOr itvwxw)
3. iksy ie`k khwxI dw swr Awpxy SbdW iv`c ilKo:
(a) Awpxw dys (sMqoK isMG DIr)
(A) Gr jwh Awpxy (gulzwr isMG sMDU)

skUl is`iKAw ivBwg, pMjwb 47


mwfl tYst pypr-1

jmwq: bwrHvIN lwzmI pMjwbI

smW: 3 GMty AMk: 80


not: 1. pRSn-p`qr dy ku`l 10 pRSn hn[

2. swry pRSn zrUrI hn[

3. vsqUinST pRSn dy cwr Bwg (a), (A), (e) Aqy (s) hn[ hryk Bwg iv`c pMj pRSn hn[

hryk pRSn ie`k AMk dw hY[

1. vsqUinST pRSn: 20¿1=20


Bwg (a): ie`k jW do SbdW iv`c au~qr ilKo: 5¿1=5
(1) irgvyd smyN pMjwb nMU iks nW nwL jwixAw jWdw sI?
(2) ikhVy lok-nwc nUM ‘ig`Dy dI nrsrI’ mMinAw jWdw hY?
(3) hirMdr iks khwxI dw pwqr hY?
(4) ‘cMgI sMgq krn Aqy burI sMgq qoN bcx’ dI nsIhq dyx leI ikhVI AKwauq FukvIN hY?
(5) ‘cuMm-cuMm r`Ko’ kivqw dy kvI dw nW d`so[
Bwg (A): bhu-coxvyN au~qrW vwLy pRSn: 5¿1=5
(1) ‘pMjwbI s`iBAwcwr’ lyK iks dI rcnw hY?
(a) vxjwrw bydI (A) dlIp kOr itvwxw

(e) birMdr kOr (s) jgIr isMG nUr

(2) rUp p`KoN nklW ikMnI iksm dIAW huMdIAW hn?

(a) do (A) iqMn

(e) cwr (s) pMj

(3) AKwauq pUrI kro: Awpy PwQVIey …………………

(a) qYnUM kOx Bjwey (A) qYnUM kOx Cufwey

skUl is`iKAw ivBwg, pMjwb 48


(e) qYnUM kOx smJwey (s) qYnUM r`b bcwey

(4) ‘hmySW AwsvMd rihx dw aupdyS’ dyx leI ikhVI AKwauq FukvIN hY?

(a) mn jIqY jgu jIqu (A) iF`f BirAw kMm sirAw

(e) ie`k dr bMd sO dr Ku`lHw (s) jWdy cor dI lMgotI shI

(5) ‘jIqo’ ikhVI khwxI dI pwqr hY?

(a) mwVw bMdw (A) nIlI

(e) Awpxw dys (s) Gr jwh Awpxy

Bwg (e): hyT ilKy kQnW iv`coN d`so ik ikhVw kQn shI hY Aqy ikhVw Zlq: 5¿1=5

(1) Cpwr dw mylw BwdroN sudI cOdW nUM l`gdw hY[


(2) pYdwvwrI swDnW Aqy qknIk dy bdl jwx nwL s`iBAwcwr vI bdl jWdw hY[
(3) smyN isr kMm nw krn Aqy bwAd iv`c Btkdy iPrn vwLy leI ‘vyLy dI nmwz kuvyLy dIAW
t`krW’ AKwauq iblkul FukvIN hY[
(4) sujwn isMG dI khwxI ‘nIlI’ quhwfI pwT-pusqk iv`c Swml hY[
(5) s^q imhnq Aqy lgn nwL kMm krn dI Awdq pwaux dI is`iKAw dyx leI ‘pwtw sIvINey
nw, ru`sw mnweIey nw, qW Gr nhIN v`sdy’ AKwauq iblkul FukvIN hY[

Bwg (s): ^wlI QWvW Bro: 5¿1=5

(1) rwxI Awpxy pYr DoNdI ………………… nhIN khwauNdI[


(2) nI pIVW dw ………………… BuMn dy B`TI vwLIey[
(3) cu`kI khIAW, durmt, qysy b`Jy iv`c …………………[
(4) hr pMjwbI nUM Awpxy ………………… au~pr AiBmwn nhIN sgoN mwx krnw cwhIdw hY[
(5) ………………… pMjwbIAW dI rwStrI Kyf hY[
2. hyT ilKy pYry nUM pVH ky pRSnW dy au~qr idE: 3¿2=6

skUl is`iKAw ivBwg, pMjwb 49


pMjwb iv`c Awm qOr 'qy pihlw b`cw hox smyN kuVI ƒ aus dy pyky Byj id`qw jWdw sI[ pyky Byjx
dw kwrn ieh d`isAw jWdw sI ik aus dI mW aus dIAW srIirk loVW qoN shury Gr nwLoN vDyry jwxU huMdI
hY ies leI Awm krky pihly b`cy dw jnm aus dy nwnky Gr huMdw hY[ jxypy dIAW rsmW iv`c jxypy qoN
ip`CoN b`cw qy j`cw ƒ DUP id`qI jWdI sI jW dIvw bwL ky r`iKAw jWdw sI ijhVw ds idn lgwqwr jgdw
rihMdw sI[ muMfw jMimAw hovy qW ipMf dy lwgI Aqy BweIcwry dy hor bMdy vDweIAW lY ky Aw jWdy sn[
d`B ƒ ^uSI dy mOky au~qy vDweI dw icMnH mMinAw jWdw sI[ vDweIAW lY ky lwgIAW ƒ SrDw Anuswr lwg
Aqy BweIcwry iv`c guV, imsrI jW pqwsy vMfy jWdy sn[ iehnW iv`coN kuJ rIqW hwlW vI kwiem hn[

1. au~pr id`qw igAw pYrw iks lyK nwL sMbMiDq hY Aqy ies dw lyKk kOx hY?
2. pMjwb iv`c Awm krky pihly b`cy dw jnm aus dy nwnky Gr hox dw kI kwrn hY?
3. pYry iv`c Awey hyT ilKy SbdW dy ArQ d`so:
(a) d`B (A) j`cw
3. koeI cwr pRSnW dy au~qr ilKo: 4¿3=12
(a) pMjwbI s`iBAwcwr dy mu`K l`Cx kI hn?
(A) pihly simAW iv`c muMfy Aqy kuVI dy jMmx ’qy rsm-irvwjW dy p`K qoN kI ivqkrw sI? hux
ieh ivqkrw ikvyN Gt irhw hY?
(e) lok-klw Aqy SwsqrI klw iv`c kI AMqr hY? KolH ky d`so[
(s) ‘nklW iv`c drSkW dI Aihm BUimkw huMdI hY’, d`so ikvyN?
(h) swnUM Awpxy pMjwbI s`iBAwcwr dy rvwieqI Kwxy nUM ikauN qrjIh dyxI cwhIdI hY?
(k) pMjwb dy myilAW dI ikhVI-ikhVI ivSySqw hY?
4. qusIN m`CI-pwlx dw kwrobwr krnw cwhuMdy ho[ Awpxy izlHy dy m`CI-pwlx A&sr nUM AwpxI Xogqw
d`sdy hoey srkwr v`loN imLdI sbisfI qy hor shUlqW bwry p`qr rwhIN jwxkwrI dI mMg kro[
2+4+1=7
jW

quhwfy ipMf iv`c kl`b v`loN pMcwieq dy sihXog nwL pusqkwlw KoilHAw jw irhw hY[ lwiebRyrIAn
v`loN pusqkW mMgvwaux leI iBMn-iBMn pusqk-ivkryqwvW nUM p`qr ilKo ijs iv`c kutySnW dI mMg
kIqI geI hovy[

5. hyT ilKy pYry dI sMKyp rcnw kro Aqy FukvW isrlyK vI ilKo: 4+1=5

skUl is`iKAw ivBwg, pMjwb 50


ies iv`c S`k nhIN ik nSIly pdwrQW dw iesqymwl dunIAw Br iv`c ienswnI ishq Aqy smwj
leI gMBIr cunOqI dw rUp Dwrn kr cu`kw hY[ AjokI qyz r&qwr izMdgI ienswn koLoN hr Kyqr
iv`c qyz r&qwr dI mMg krdI hY ijs krky sihj jIvn ijaUNx leI vI ienswn nUM sMGrS dI
hwlq iv`c rihxw pYNdw hY[ hr Kyqr iv`c mukwblybwzI Aqy izAwdw qoN izAwdw pUMjI qy pdwrQk
su`K jmHW krn dI dOV ny izMdgI nUM mSInI p`Dr au~qy lY AWdw hY[ mwnisk Aqy Awqimk p`Dr au~qy
ienswn BOiqk vwqwvrn nwL qwl-myl r`Kx iv`c nwkwmXwb ho irhw hY[ Awm AwdmI dw izAwdw
smW izMdgI dIAW muFlIAW loVW pUrIAW krn iv`c hI l`g jWdw hY ijs krky aus dIAW smwijk,
mwnisk Aqy Awqimk loVW ADUrIAW rih jWdIAW hn[ ies nwL izMdgI iv`c ie`k ^lwA pYdw ho
jWdw hY Aqy keI qrHW dIAW mwnisk aulJxW pYdw huMdIAW hn[ nSw-pRivrqI vI iesy ^lwA nUM
pUirAW krn dy jqn vjoN hI SurU huMdI hY[ BOiqk qOr au~qy AwvwjweI qy sMcwr dy swDnW vgYrw dI
bdOlq byS`k bwhrI &wsly Gty hn pr smwijk, mwnisk Aqy Awqimk qOr ’qy ienswn qy ienswn
ivclI dUrI vDI hY[ BIV vDx dy bwvjUd hr ienswn iek`lw hY[ nqIjy vjoN Awpxy d`uK vI aus nUM
iek`ly nUM hI J`lxy pYNdy hn[ ienswn nUM jd ienswn dw shwrw nhIN irhw qW aus ny msnUeI shwry
qlwS krny SurU kr id`qy ijnHW iv`c nSy vI Swml hn[
6. hyT ilKy Sbd-smUhW iv`coN iksy ie`k Sbd-smUh nUM Sbd-koS qrqIb Anuswr ilKo:
6¿1/2=3

&irSqw irSt-puSt

&kIr iq`kVI

&OlwdI roznwmcw

i&lhwl drusq

&sl hQOVw

i&rkI bzurg

7. hyT ilKy vwkW iv`coN iksy pMj vwkW dw bRYkt iv`c id`qy inrdyS Anuswr vwk-vtWdrw kro:
5¿1=5

(a) A`gy vD ky vYrI dy dMd K`ty kro[ (sMjugq vwk)

skUl is`iKAw ivBwg, pMjwb 51


(A) imhnq krn vwLy ividAwrQIAW nUM hmySW sPlqw imLdI hY[ (imSirq vwk)

(e) Bly lok sB dw Blw socdy hn[ (nWh-vwck vwk)

(s) myrI ie`Cw hY ik mYN AmIr hovW[ (ivsmY-vwck vwk)

(h) b`cy sB nUM ipAwry l`gdy hn[ (pRSn-vwck vwk)

(k) bUitAW nUM mwlI duAwrw pwxI id`qw igAw[ (krqrIvwck vwk)

(K) auh AmIr hY pr bhuq kMjUs hY[ (sDwrn vwk)

(g) bljIq ny cwh pIqI[ (krmxIvwck vwk)

8. hyT ilKIAW AKwauqW iv`coN iksy pMj nUM vwkW iv`c vrqoN jW auhnW dI vrqoN dIAW siQqIAW
d`so: 5¿2=10

(a) ie`k cu`p qy sO su`K

(A) koh nw c`lI bwbw iqhweI

(e) qOVI au~bLygI qW Awpxy hI kMFy swVygI

(s) Gr dw jogI jogVw bwhr dw jogI is`D

(h) B`jidAW nUM vwhx ie`ko-ijhy

(k) iF`f BirAw kMm sirAw

(K) vwdVIAW-sjwdVIAW inBx isrW dy nwL

(g) Gr dw jogI jogVw bwhr dw jogI is`D

9. iksy ie`k kivqw dw kyNdrI Bwv ilKo: 5 AMk

(a) purwxy pMjwb nUM AvwzW (pRo. pUrn isMG)

(A) vwrs Swh (AMimRqw pRIqm)

skUl is`iKAw ivBwg, pMjwb 52


(e) myrw bcpn (hirBjn isMG)

10. iksy ie`k khwxI dw swr Awpxy SbdW iv`c ilKo:


7 AMk

(a) nIlI (krqwr isMG du`gl)

(A) mwVw bMdw (pRym pRkwS)

skUl is`iKAw ivBwg, pMjwb 53


mwfl tYst pypr-2

jmwq: bwrHvIN lwzmI pMjwbI

smW: 3 GMty AMk: 80


not: 1. pRSn-p`qr dy ku`l 10 pRSn hn[

2. swry pRSn zrUrI hn[

3. vsqUinST pRSn dy cwr Bwg (a), (A), (e) Aqy (s) hn[ hryk Bwg iv`c pMj pRSn hn[

hryk pRSn ie`k AMk dw hY[

1. vsqUinST pRSn: 20¿1=20


Bwg (a): ie`k jW do SbdW iv`c au~qr ilKo: 5¿1=5
(1) ivAwh iv`c PyirAW smyN lwVI isr au~pr ikhVw k`pVw lYNdI hY?
(2) Coty swihbzwidAW dI Xwd iv`c ik`Qy BwrI joV-mylw l`gdw hY?
(3) inrMjx isMG pMjwb dy iks ielwky dw rihx vwLw sI?
(4) ‘Zu`sw kr ky Awpxw hI nukswn huMdw hY’ smJwaux leI ikhVI AKwauq FukvIN hY?
(5) ‘gIq’ iks dI rcnw hY?
Bwg (A): bhu-coxvyN au~qrW vwLy pRSn: 5¿1=5
(1) ‘pMjwb dy lok-nwc’ lyK iks dI rcnw hY?
(a) vxjwrw bydI (A) dlIp kOr itvwxw

(e) birMdr kOr (s) jgIr isMG nUr

(2) ‘bysr’ ik`Qy pihinAw jwx vwLw gihxw hY?

(a) n`k ivMnH ky (A) grdn duAwLy

(e) vIxI (s) kMn ivMnH ky

(3) AKwauq pUrI kro: bih ky KwiDAW qW …………………

(a) Awtw mu`k hI jWdw hY (A) KUh vI inKu`t jWdy hn

skUl is`iKAw ivBwg, pMjwb 54


(e) ^zwny mu`k jWdy hn (s) hwzmy ^rwb ho jWdy hn

(4) ‘bhuq v`fy nukswn qoN bwAd QoVHI BrpweI vI suKd Aihsws idMdI hY’ sMkyq krn leI

ikhVI AKwauq FukvIN hY?

(a) mn jIqY jgu jIqu (A) iF`f BirAw kMm sirAw

(e) ie`k dr bMd sO dr Ku`lHw (s) jWdy cor dI lMgotI shI

(5) ‘pRo. AY`m. AY`l. mlHoqrw’ ikhVI khwxI dw pwqr hY?

(a) mwVw bMdw (A) nIlI

(e) Awpxw dys (s) sWJ

Bwg (e): hyT ilKy kQnW iv`coN d`so ik ikhVw kQn shI hY Aqy ikhVw Zlq: 5¿1=5

(1) qrn qwrn ivKy hryk sMgrWd nUM mylw Brdw hY[

(2) ig`Dy nUM pMjwb dw srqwj lok-nwc mMinAw igAw hY[

(3) jdoN koeI iksy dI rIs krdw hovy qW aus leI ‘iK`do ProiLAW lIrW hI inkLnIAW hn’

AKwauq FukvIN hY[

(4) gulzwr isMG sMDU dI khwxI ‘Awpxw dys’ quhwfI pwT-pusqk iv`c Swml hY[

(5) Zu`sy-igLy imtw ky izMdgI ijaUNx dI is`iKAw dyx leI ‘pwtw sIvINey nw, ru`sw mnweIey nw, qW

Gr nhIN v`sdy’ AKwauq iblkul FukvIN hY[

Bwg (s): ^wlI QWvW Bro: 5¿1=5

(1) iF`f BirAw ………………… [


(2) eyny nUM ………………… dw AWfw toty-toty hoieAw[
(3) nwgW kIly lok-mUMh b`s iPr …………………[
(4) irgvYidk kwl iv`c pMjwb AMdr ………………… dirAw vgdy sn[

skUl is`iKAw ivBwg, pMjwb 55


(5) ihMdU ………………… pihndy hn[
2. hyT ilKy pYry nUM pVH ky pRSnW dy au~qr idE: 3¿2=6
purwqn kwl qoN hI lok-KyfW pyNfU lokW dy mnorMjn dw mu`K swDn rhIAW hn[ ieh hr ipMf dw
ivSyS ih`sw hoieAw krdIAW sn[ iehnW dy ipV ipMf dI jUh iv`c AwQx smyN juiVAw krdy sn[
swry ipMf dy b`icAW ny rL ky Kyfxw, koeI jwq-pwq nhIN, aUc-nIc nhIN, AmIrI- ZrIbI dw pwVw
nhIN[ swry rL ky iehnW dw AnMd mwxdy sn[ BweIcwirk sWJ eynI sI ik swry ipMf ny rL ky
iKfwrIAW dIAW ^urwkW dw pRbMD krnw[ dysI iGE dy pIipAW dy pIpy iKfwrIAW ƒ Kwx ƒ id`qy
jWdy sn[ ieh g`BrU vI qW swry ipMf dw mwx hoieAw krdy sn[ myilAW-muswhivAW 'qy iksy ny
pihlvwnI iv`c ipMf dw nW cmkwauxw, iksy borI cu`kx iv`c nW k`Fxw, iksy mUMglIAW Pyrn iv`c
bwzI ij`qxI[ r`sw-kSI qy kb`fI dIAW tImW ny ipMf ƒ pRis`DI idvwauxI[ ieh iKfwrI Awpxy
srIrW ƒ KyfW dy hwx dw r`Kx leI niSAW ƒ nyVy nhIN sn Fu`kx idMdy[ smu`cy ipMf dI Swn leI
rL ky rihMdy sn, ipAwr nwL Kyfdy sn[ cMgI Kyf Kyfxw hI iehnW dw mnorQ hoieAw krdw sI[
ieh lok-KyfW hI sn ijhVIAW ipMfW dy XuvkW/ nOjvwnW ƒ Awhry lweI r`KdIAW sn qy kurwhy pYx
qoN rokdIAW sn[
(a) au~pr id`qw igAw pYrw iks lyK nwL sMbMiDq hY Aqy ies dw lyKk kOx hY?
(A) purwqn kwl iv`c lok-KyfW dI kI ivSySqw sI?
(e) ipMf dy iKfwrI leI au~QoN dy lok kI krdy sn?
3. koeI cwr pRSnW dy au~qr ilKo: 4¿3=12
(a) pMjwbI s`iBAwcwr dy ieiqhwisk ipCokV bwry d`so[
(A) pMjwb dy mrdwvyN lok-nwcW dw sMKyp vrxn kro[
(e) pySkwrI p`KoN nklW dIAW ikhVIAW-ikhVIAW iksmW hn?

(s) ‘mylw’ Sbd bIj rUp iv`c pMjwbI cir`qr iv`c hI smwieAw hY, d`so ikvyN?
(h) ‘pMjwbI s`iBAwcwirk pirvrqn’ pwT iv`c gurbwxI dI quk ‘mwqw Driq mhqu’ Ajoky smwj

dI ikhVI sm`isAw v`l sMkyq krdI hY? KolH ky d`so[

(k) lok-KyfW nwL b`cy dy AMdr ikhVy nYiqk gux pRvyS krdy hn? ieh vI d`so ik AijhIAW
ikhVIAW-ikhVIAW KyfW hn?

skUl is`iKAw ivBwg, pMjwb 56


4. qusIN pVHy-ilKy nOjvwn ho[ AwpxI Xogqw qy smr`Qw d`sdy hoey, iksy nzdIkI bYNk qoN sÍY-ruzgwr
clwaux leI krzw lYx vwsqy SwKw-pRbMDk nUM p`qr ilKo[ 2+4+1=7

jW

quhwfw kwrobwr SyAr-bzwr nwL juiVAw hoieAw hY Aqy kwrobwr leI quhwƒ rozwnw mobweIl dI
vrqoN krnI pY rhI hY pr qusIN Bwrq sMcwr ingm ilmitf dI nY~tvrk syvw krky id~kq mihsUs
kr rhy ho[ hwlwq qoN jwxU krvwauNdy hoey Awpxy ielwky dy sMbMiDq AiDkwrI ƒ p~qr ilK ky ies
pwsy suDwr krn leI AwKo[

5. hyT ilKy pYry dI sMKyp rcnw kro Aqy FukvW isrlyK vI ilKo: 4+1=5
Awm izMdgI iv`c vI vyiKAw jwvy qW keI AwdmI bVy swaU iksm dy huMdy hn, ieh cMgI prvrS
dw nqIjw hY[ pr keIAW dI qbIAq pUrI cMigAwiVAW vrgI huMdI hY, auhnW dw bcpn zrUr kuJ
qru`tIAW jW hIx-BwvnwvW dw iSkwr hovygw[ isAwixAW dw kQn hY, "ijs ny bcpn iv`c Bu`K vyKI
hovy aus dI nIAq swrI aumr hI nhIN r`jdI” iesy qrHW jo bcpn ipAwr-ivhUxw huMdw hY auh swrI
aumr smwj ƒ Zu`sy Aqy inrwSw ibnW hor kuJ nhIN dy skdw[ iesy krky isAwixAW ny smwj dI
rcnw kIqI smwj ny pirvwr dI, Gr dI jo skUn dw dUsrw nW hY[ ^ws kr pirvwr Aqy mW-bwp
dI zuMmyvwrI sB qoN v`fI huMdI hY[ auhnW dI isAwxp Aqy jIvn-SYlI b`cy ƒ srb-klw sMpUrn
bxwauNdI hY[ QoVHI ijhI lwprvwhI b`cy 'c swrI aumr leI hIx-Bwvnw Br dyNdI hY, iehI lwprvwhI
b`cy ƒ burI sMgq v`l vI D`k idMdI hY[ ies iv`c mW dI zuMmyvwrI sB qoN izAwdw huMdI hY hwlWik
bwkI pirvwr dw koeI mYNbr vI mw&I dw h`kdwr nhIN huMdw[ dunIAw dy ieiqhws iv`c ijMny vI mhwn
purS hoey hn jW ijMny vI mwVI (Klnwiek) iksm dy AwdmI hoey hn, auhnW bwry pUrI jwxkwrI
iek`TI kIqI jwvy qW ieh q`Q pRmu`K qOr 'qy swhmxy AwauNdy hn ik auhnW dy cMgy jW mwVy bxn iv`c
auhnW dy mW-bwp, pirvwr Aqy sMgq dw hI h`Q huMdw hY[
6. hyT ilKy Sbd-smUhW iv`coN iksy ie`k Sbd-smUh nUM Sbd-koS qrqIb Anuswr ilKo:
6¿1/2=3

vhutI rVkxw

ivrwn lSkr

skUl is`iKAw ivBwg, pMjwb 57


vrzS Xogqw

vYdgI rgV

vkwlq Xmrwj

vkqw ^Yr^wh

7. hyT ilKy vwkW iv`coN iksy pMj vwkW dw bRYkt iv`c id`qy inrdyS Anuswr vwk-vtWdrw kro:
5¿1=5

(a) auh niSAW iv`c pY ky kMgwl ho igAw[ (sMjugq vwk)

(A) myrI shwieqw krn vwLI kuVI Ahu jw rhI hY[ (imSirq vwk)

(e) isr& mW hI b`cy nUM pwL skdI hY[ (nWh-vwck vwk)

(s) myrI ie`Cw hY ik mYN fwktr huMdw[ (ivsmY-vwck vwk)

(h) qusIN Awpxw nW d`so[ (pRSn-vwck vwk)

(k) kwr rwjU duAwrw clweI geI[ (krqrI vwc vwk)

(K) Awhw! myrI nOkrI l`g geI hY[ (sDwrn vwk)

(g) auh vwps nhIN prqygw[ (krmxIvwck vwk)

8. hyT ilKIAW AKwauqW iv`coN iksy pMj nUM vwkW iv`c vrqoN jW auhnW dI vrqoN dIAW siQqIAW
d`so: 5¿2=10

(a) A`gy s`p qy ip`Cy SINh

(A) koh nw c`lI bwbw iqhweI

(e) h`Q nUM h`Q DoNdw hY

(s) sMg qwry-kusMg foby

skUl is`iKAw ivBwg, pMjwb 58


(h) B`jidAW nUM vwhx ie`ko-ijhy

(k) jWdy cor dI lMgotI shI

(K) ie`k cu`p qy sO su`K

(g) mn jIqY jgu jIqu

9. iksy ie`k kivqw dw kyNdrI Bwv ilKo: 5 AMk

(a) tukVI j`g qoN nXwrI (BweI vIr isMG)

(A) qwj mh`l (pRo. mohn isMG)

(e) AYvyN nw bu`qW ’qy folHI jw pwxI (surjIq pwqr)

10. iksy ie`k khwxI dw swr Awpxy SbdW iv`c ilKo: 7 AMk

(a) sWJ (sujwn isMG)

(A) mwVw bMdw (pRym pRkwS)

skUl is`iKAw ivBwg, pMjwb 59


mwfl tYst pypr-3

jmwq: bwrHvIN lwzmI pMjwbI

smW: 3 GMty AMk: 80


not: 1. pRSn-p`qr dy ku`l 10 pRSn hn[

2. swry pRSn zrUrI hn[

3. vsqUinST pRSn dy cwr Bwg (a), (A), (e) Aqy (s) hn[ hryk Bwg iv`c pMj pRSn hn[

hryk pRSn ie`k AMk dw hY[

1. vsqUinST pRSn: 20¿1=20


Bwg (a): ie`k jW do SbdW iv`c au~qr ilKo: 5¿1=5
(1) JUMmr lok-nwc ikMnIAW qwlW qihq n`icAw jWdw hY?
(2) ‘lUx-qyl-l`lHy’ lok-Kyf hux iks Kyf iv`c jw smoeI hY?
(3) ‘sWJ’ khwxI dI pwqr bu`FI mweI ikhVy idn gurdvwry qoN muV rhI sI?
(4) ‘Awpxy brwbr dy lokW nwL hI sWJ jW BweIvwlI krn’ dI nsIhq dyx leI ikhVI
AKwauq FukvIN hY?
(5) ‘AYvyN nw bu`qW ’qy folHI jw pwxI’ kivqw dy kvI dw nW d`so[
Bwg (A): bhu-coxvyN au~qrW vwLy pRSn: 5¿1=5
(1) lMmIAW nklW dw inrdySk kOx huMdw hY?
(a) rMgw (A) ibglw

(e) drSk (s) SwhUkwr

(2) pMjwb dy lok-nwcW nUM ikMny p`DrW au~pr vMifAw igAw hY?

(a) do (A) iqMn

(e) cwr (s) pMj

(3) AKwauq pUrI kro: B`jidAW nUM …………………

(a) vwhx brwbr (A) mYdwn brwbr


(e) vwhx ie`ko-ijhy (s) rwh ie`ko-ijhy

(4) ‘Awpxw mnorQ pUrw hox ip`CoN iksy nUM nw pu`Cxw’ leI ikhVI AKwauq FukvIN hY?

(a) mn jIqY jgu jIqu (A) iF`f BirAw kMm sirAw

(e) ie`k dr bMd sO dr Ku`lHw (s) jWdy cor dI lMgotI shI

skUl is`iKAw ivBwg, pMjwb 60


(5) hirMdr Aqy guirMdr nUM knyfw iv`c ikhVy nW nwL jwixAw jWdw hY?

(a) ihMdI, igMdI (A) ihMdr, igMdr

(e) hYrI, gYrI (s) hrI, igrI

Bwg (e): hyT ilKy kQnW iv`coN d`so ik ikhVw kQn shI hY Aqy ikhVw Zlq:

5¿1=5

(1) jrg dw mylw izlHw &iqhgVH swihb dy ipMf jrg ivKy l`gdw hY[

(2) ‘m`KI’ vIxI ’qy pihinAw jwx vwLw gihxw hY[

(3) ‘smyN isr kMm krn dI nsIhq’ dyx leI ‘ie`k Anwr sO ibmwr’ AKwauq iblkul

FukvIN hY[

(4) krqwr isMG du`gl dI khwxI ‘nIlI’ quhwfI pwT-pusqk iv`c Swml hY[

(5) ‘QoVHy nukswn qoN bwAd kuJ cMgw ho jwx’ leI TUTw Pu`t ky CMnw imiLAw AKwauq iblkul

FukvIN hY[

Bwg (s): ^wlI QWvW Bro: 5¿1=5

(1) vwh ipAw jwxIey jW ………………… ipAw jwxIey[


(2) A`KW dy iv`c ………………… A`QrU, ih`kW dy iv`c AwhW[
(3) ho igAw kuvyLw mYnUM Fl geIAW ………………… nI[
(4) nvIN pIVHI nvyN ………………… dI Ku`lH ky vrqoN kr rhI hY[
(5) 1 nvMbr, 1966 nUM …………………’qy pMjwb nUM iqMn ih`isAW iv`c vMf id`qw
igAw[

2. hyT ilKy pYry nUM pVH ky pRSnW dy au~qr idE: 3¿2=6


‘l`ilHAW’ dI Kyf ipMfoN bwhr iksy moklI ijhI QW 'qy KyfI jWdI sI[ iKfwrIAW dI igxqI inSicq
nhIN sI huMdI[ ieh bVI PurqI nwL Aqy cukMinAW ho ky KyfI jWdI sI[ swry iKfwrI iqMn-iqMn cwr-
cwr mItr dy &wsly 'qy iqMn-cwr ieMc lMmy, cOVy qy fUMGy toey pu`tdy, ijnHW ƒ l`lHy AwKdy hn[ iehnW
l`ilHAW iv`c auh Awpxy KUMifAW dy bl KVo jWdy[ lIrW dI bxI iK`do ƒ ie`k jxw zor nwL t`lw
mwrdw qy dweI vwLw iK`do ƒ n`s ky PVdw qy nyVy dy iKfwrI dy zor nwL mwrdw[ jykr iksy iKfwrI
ƒ iK`do CUh jWdI qW aus dy isr dweI Aw jWdI qy auh Awpxw KUMfw Aqy l`lHw dweI vwLy ƒ PVw ky
dweI idMdw[ ies Kyf ƒ mGweI r`Kx leI iKfwrI Awpxy l`lHy C`f ky iK`do mgr dOVdy[ jykr dweI

skUl is`iKAw ivBwg, pMjwb 61


vwLw iksy ^wlI l`lHy iv`c pYr pw dyNdw qW l`lHy vwLy dy isr dweI Aw jWdI qy auh aus dw KUMfw PV
ky Kyfx l`g jWdw[ ieh Kyf vI hux ikDry nhIN KyfI jWdI[
1. au~pr id`qw igAw pYrw iks lyK nwL sMbMiDq hY Aqy ies dw lyKk kOx hY?
2. l`ilHAW dI Kyf leI ikhVI smgrI dI loV pYNdI sI?
3. dweI vwLy dw Cutkwrw ikvyN huMdw hY?
3. koeI cwr pRSnW dy au~qr ilKo: 4¿3=12
(a) pMjwbI s`iBAwcwr dy mu`K l`Cx kI hn?
(A) ‘pMjwb dIAW lok-KyfW’ dy AwDwr 'qy is`D kro ik Kyfxw mnu`K dI mUl pRivrqI hY[
(e) purwqn smyN iv`c ipMfvwsI Awpxy ipMf dy lok-iKfwrIAW Aqy pihlvwnW nUM ikvyN invwjdy
sn?
(s) pMjwb iv`c iqQW nwL sMbMiDq ikhVy-ikhVy iqauhwr mnwey jWdy hn?
(h) pySkwrI p`KoN nklW dIAW ikhVIAW-ikhVIAW iksmW hn?
(k) myilAW dw iksy jwqI leI kI mh`qv huMdw hY?

4. qusIN ie`k pVHy-ilKy ikswn ho[Awpxy izlHy dy ikRSI ivigAwn-kyNdr nUM KyqI-bwVI shwiek DMidAW
bwry isKlweI-kors krn leI p`qr ilKo[
2+4+1=7
jW
pMjwb KyqIbwVI XUnIvristI, luiDAwxw dy sUcnw AiDkwrI nUM p`qr ilKo ijs iv`c swauxI dIAW
&slW dy bIjW dI auplbDqw, isKlweI-pRogrwmW, KyqI-bwVI swihq, swauxI dIAW &slW dy sMBwivq
rogW qy rok-Qwm Awid bwry jwxkwrI dI mMg kro[

5. hyT ilKy pYry dI sMKyp rcnw kro Aqy FukvW isrlyK vI ilKo: 4+1=5
dosqI izMdgI dI rOxk qy in`G huMdI hY[ dosqI ibmwr leI dvweI dw kMm krdI hY[ dosq dI
hwzrI iv`c ibmwrI dUr B`jdI hY[ dosq bWhW huMdy hn[ dosqI ZmW dI pMf ƒ hOilAW krdI hY[
dosqI izMdgI dI AsIs huMdI hY[ mnu`KI irSiqAW iv`c dosqI dI mh`qvpUrn BUimkw hY[ svIfn dy
isAwixAW dI smJ hY ik G`t dosqW vwLw mnu`K vDdI aumr nwL idmwZI qOr 'qy ibmwr hoxw SurU
ho jWdw hY Aqy auh mwnisk prySwnIAW qy idmwZI sm`isAwvW dw iSkwr ho jWdw hY[ iek`lqw
Awpxy-Awp iv`c hI ibmwrI hY[ iek`lqw mn-msqk ƒ smqol nhIN rihx idMdI[ dosqI iek`lqw
ƒ rihx hI nhIN idMdI[ audwsy-msosy mnW leI dosqI dvw hY[ ies leI idlo-idmwZ ƒ qMdrusq
r`Kx leI dosq zrUrI hn[ dosqI dw ivSwl hoxw hI lwhyvMd hY[ Dn-dOlq qy jwiedwd Aqy hor
irSqy-nwqy DoKw dy skdy hn pr sWBI-sMBwLI dosqI hmySW v&wdwrI qy ivSvws dw p`K pUrdI hY[
ijs dy ijMny izAwdw dosq hoxgy, Enw hI auh qxwA-mukq hovygw qy Awpxy-Awp ƒ hr ^qry qoN
sur`iKAq smJygw[ dosq sMkt-mocn dw kMm krdy hn[ dosqW dI igxqI izMdgI dy virHAW 'c
vwDw krdI hY[ dosqI izMdgI 'c auqSwh dw somw huMdI hY[ dosqI ie`k-dUjy ƒ auqSwihq krn dw
mOkw huMdI hY[ iqAwg qy kurbwnI dosqI dy Kwqy 'c ilKI At`l scweI hY[ qohi&AW dw vtWdrw

skUl is`iKAw ivBwg, pMjwb 62


dosqW 'c ZYrhwzr rihMdw hY[ dosq dy mn-msqk iv`c Awpxy dosq dw du`K-su`K TwTW mwrdy ie`k
jzby vWg hY[ dosqI hIirAW, sony qy hor AijhIAW kImqI cIzW dI Kwx huMdI hY[
6. hyT ilKy Sbd-smUhW iv`coN iksy ie`k Sbd-smUh nUM Sbd-koS qrqIb Anuswr ilKo:
6¿1/2=3

guVHqI pUCl

kM|xw izlHydwr

jMgL JgVwlU

ikirAw glv`kVI

dsqkwr pUjnIk

nkyl pwiel

7. hyT ilKy vwkW iv`coN iksy pMj vwkW dw bRYkt iv`c id`qy inrdyS Anuswr vwk-vtWdrw kro:
5¿1=5

(a) jy qusIN bzurgW dI syvw krogy qW auh quhwnUM AsIsW dyxgy[ (sMjugq vwk)

(A) ibmwr hox kwrn auh quhwfw kMm nhIN kr skdw[ (imSirq vwk)

(e) auh sdw s`c boldw hY[ (nWh-vwck vwk)

(s) Pu`l bhuq suMdr hY[ (ivsmY-vwck vwk)

(h) b`cy sB nUM ipAwry l`gdy hn[ (pRSn-vwck vwk)

(k) rotI mYQoN KwDI jw rhI hY[ (krqrI vwc vwk)

(K) dvweI KwE Aqy qMdrusq ho jwE[ (sDwrn vwk)

(g) mwlI ny bUitAW nUM pwxI id`qw[ (krmxIvwck vwk)

8. hyT ilKIAW AKwauqW iv`coN iksy pMj nUM vwkW iv`c vrqoN jW auhnW dI vrqoN dIAW siQqIAW
d`so: 5¿2=10

(a) au~Ty qW au~T nhIN ryqy dI mu`T

(A) sÍY Brosw v`fw qosw

(e) iK`do ProiLAW lIrW hI inkLnIAW hn

skUl is`iKAw ivBwg, pMjwb 63


(s) syr du`D qy vIh syr pwxI GuMmr-GuMmr iPry mDwxI

(h) rwxI Awpxy pYr DoNdI golI nhIN khwauNdI

(k) mWhW-moTW iv`c koeI v`fw-Cotw nhIN huMdw

(K) fwFy nwL iBAwLI, auh mMgy ih`sw auh k`Fy gwLI

(g) iv`idAw vIcwrI qW praupkwrI

9. iksy ie`k kivqw dw kyNdrI Bwv ilKo: 5 AMk

(a) vgdy pwxI (fw. dIvwn isMG kwlypwxI)

(A) cuMm-cuMm r`Ko (nMd lwl nUrpurI)

(e) vwrs Swh (AMimRqw pRIqm)

10. iksy ie`k khwxI dw swr Awpxy SbdW iv`c ilKo:


7 AMk

(a) sWJ (sujwn isMG)

(A) Gr jwh Awpxy (gulzwr isMG sMDU)

skUl is`iKAw ivBwg, pMjwb 64

You might also like